Rykkilínsmálið Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 16. september 2024 08:30 Rykkilínsmálið á sér rætur í 18. aldar Íslandi þar sem valdatengsl milli kaupmanna, prests og sýslumanns urðu grundvöllur persónulegra og samfélagslegra átaka. Snæbjörn Pálsson, fyrrum lögréttumaður og menntaður maður, lenti í átökum við þessa aðila þegar hann lét óheppileg ummæli falla um hár kaupmannsins á Þingeyri. Þessi smávægilegu ummæli urðu kveikja að átökum þar sem Snæbjörn var útilokaður úr viðskiptum og félagslífi. Þetta er dæmi um hvernig litlu persónulegu átökin gátu haft djúpstæð áhrif í samfélagi sem var byggt á persónulegum tengslum og valdastöðu. Valdatengsl á þessum tíma voru nátengd efnahagskerfi einokunarverslunarinnar og trúarlegu og pólitísku valdi, sem Snæbjörn mótmælti. Hann taldi sig órétti beittan og var ófús að beygja sig undir hið hefðbundna valdakerfi, sem var bæði miðstýrt frá Danmörku og byggði á persónulegum tengslum innan samfélagsins. Í stað þess að fylgja þeim óskrifuðu samfélagsreglum sem væntanlega voru gerðar til hans sem menntaðs og háttsetts einstaklings, tók hann mál í eigin hendur með fjölda málaferla og átaka. Persónulegar deilur sem spegilmynd stærri samfélagsátaka Rykkilínsmálið er ekki aðeins söguleg saga persónulegra deilna, heldur endurspeglar það togstreituna milli eldri íslenskrar hefðar og breyttra samfélagsaðstæðna í kjölfar danskra áhrifa. Einokunarverslunin gerði það að verkum að kaupmaðurinn á Þingeyri hafði nær algert vald yfir efnahagslífi héraðsins, og þeir sem höfðu tengsl við kaupmanninn (prestur og sýslumaður) urðu einnig verndarar þess valdakerfis. Þegar Snæbjörn tók þessi ummæli ekki sem smávægilega móðgun heldur sem tákn fyrir stærra misrétti, endurspeglaði það djúpstæðari óánægju með hið miðstýrða valdkerfi sem Danir höfðu komið á. Ummæli Snæbjörns og viðbrögð kaupmannsins opnuðu fyrir persónulegar deilur sem endurspegluðu þessa valdastreitu. Kaupmaðurinn var ekki aðeins að verja sitt eigið orðspor heldur einnig að viðhalda samfélagslegri stöðu sinni innan kerfis sem byggðist á einokun og forréttindum. Þannig verður valdabaráttan milli Snæbjörns og kaupmannsins ekki aðeins persónuleg, heldur einnig hluti af stærri ágreiningi um valdatengslin í samfélaginu. Nútímasamhengi: Hver er „kaupmaðurinn” í dag? Þegar við skoðum Rykkilínsmálið í nútímasamhengi má spyrja hver „kaupmaðurinn“ væri í dag. Nú til dags er valdatengslum dreift á fleiri svið en einokunarkaupmennirnir höfðu á sínum tíma. Stórfyrirtæki á alþjóðlegum vettvangi, tæknirisar og fjárfestar ráða nú yfir mikilvægum efnahagslegum og samfélagslegum auðlindum og hafa vald til að stjórna aðgengi fólks að nauðsynlegri þjónustu. Í dag gætu slíkir aðilar – stór fyrirtæki, pólitískir leiðtogar eða tæknirisar – leikið samsvarandi hlutverk kaupmannsins með því að nota vald sitt til að útiloka eða setja einstaklinga og hópa á jaðarinn. Rétt eins og kaupmaðurinn á Þingeyri var í bandalagi með prestinum og sýslumanninum, sjáum við hvernig stórar stofnanir og stjórnvöld geta myndað sambönd til að viðhalda eigin forréttindum og hindra þá sem gagnrýna kerfið. Einstaklingar sem stíga fram með gagnrýni eða andmæli, rétt eins og Snæbjörn, geta lent í erfiðleikum við að vinna gegn slíku valdi. Réttlæti, mótþrói og “erfiður” einstaklingur Snæbjörn var talinn erfiður af því hann tók ekki samfélagsstöðuna sem sjálfsagða og gerði uppreisn gegn valdinu. Hann túlkaði óréttlætið sem honum var sýnt ekki aðeins sem persónulegan ágreining heldur sem hluta af kerfisbundnu óréttlæti. Í nútímanum sjáum við hvernig fólk sem stendur upp gegn valdakerfum – hvort sem þau eru pólitísk, efnahagsleg eða samfélagsleg – er oft einnig talið „erfitt“ vegna þess að það mótmælir ríkjandi hugmyndum um hvernig hlutirnir eigi að vera. Mótþrói gegn valdi, sérstaklega þegar það er byggt á persónulegum tengslum eða forréttindum, getur leitt til þess að einstaklingar séu settir til hliðar eða útilokaðir. Snæbjörn var ekki tilbúinn að beygja sig undir þessi tengsl og valdatákn, og þess vegna taldi hann sig órétti beittan af kerfi sem hann sá sem ranglátt og mismunandi. Vald skrifræðisins og persónulegt vald Lykilatriði Rykkilínsmálsins er hvernig valdið í samfélaginu var háð persónulegum samböndum og tengslum. Kaupmaðurinn, presturinn og sýslumaðurinn byggðu vald sitt á tengslaneti sem gerði þeim kleift að móta samfélagsreglur og hefðir á staðbundnum vettvangi og á þann veg að rúmist innan stefnu stjórnvalda. Í dag sjáum við hvernig stórfyrirtæki, stjórnvöld og alþjóðlegir leikendur móta skrifræðisvaldið, en um leið byggja þau enn mikið á persónulegum tengslum og forréttindum innan valdasviða sinna. Einstaklingar sem reyna að brjóta upp þessi tengslanet, eins og Snæbjörn gerði, eiga oft erfitt uppdráttar þar sem valdatengslin eru fléttuð inn í bæði formlegar og óformlegar leiðir til að viðhalda stöðu þeirra sem eru við völd. Slíkt veldur því að þeir sem stíga gegn kerfinu eru settir til hliðar og oft einangraðir í samfélaginu, rétt eins og Snæbjörn var. Rykkilínsmálið veitir innsýn í hvernig smávægileg persónuleg deila getur orðið að stórum átökum sem endurspegla valdastríð, réttlæti og samfélagsstöðu. Snæbjörn Pálsson var einstaklingur sem taldi sig órétti beittan og barðist gegn valdakerfi sem byggði á persónulegum tengslum og miðstýrðum völdum. Í nútímanum sjáum við enn sambærileg átök þar sem einstaklingar eða hópar standa gegn stórum valdaaðilum, hvort sem þeir eru stórfyrirtæki, stjórnvöld eða samfélagsmiðlar. Vald tengist enn efnahagslegum og pólitískum tengslum, og þeir sem mótmæla því lenda oft í erfiðleikum með að fá réttláta meðferð í kerfi sem getur verið flókið, formfast og tengt persónulegum völdum. Rykkilínsmálið sýnir okkur að mótþrói gegn slíkum kerfum er ekki nýr vandi. Það kallar fram spurningar um réttlæti, vald og hvernig samfélög takast á við breytingar, bæði á 18. öld og í nútímanum. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir Skoðun Ýmislegt um rafmagnsbíla og reiðhjól Valur Elli Valsson Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir Skoðun Góðan daginn, ég ætla að fá … ENGLISH PLEASE! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Samkennd samfélags Guðrún Karls Helgudóttir Skoðun Skoðun Skoðun Öryggi byggir á mönnun og launum Jórunn Frímannsdóttir skrifar Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir skrifar Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Hvað hefur Ísland gert? Katla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar Skoðun Ýmislegt um rafmagnsbíla og reiðhjól Valur Elli Valsson skrifar Skoðun Taugatýpísk forréttindi Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Hver er ég og hvert er ég að fara? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Þeir borga sem nota! Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Að hjálpa fólki að standa á eigin fótum Jón Þór Kristjánsson skrifar Skoðun Samkennd samfélags Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun „Heimferða- og fylgdadeild“ Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Til varnar mennsku kúgarans Hans Alexander Margrétarson Hansen skrifar Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens skrifar Skoðun Engum til sóma Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Góðan daginn, ég ætla að fá … ENGLISH PLEASE! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Vernd náttúrunnar er ákvörðun Eva Dögg Davíðsdóttir skrifar Skoðun Hver er okkar ábyrgð á ofbeldi meðal barna Hafdís Hrönn Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Er verkalýðsbarátta á Íslandi að hnigna? Sverrir Fannberg Júlíusson skrifar Skoðun Má ekkert gera fyrir millistéttina? Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Sjá meira
Rykkilínsmálið á sér rætur í 18. aldar Íslandi þar sem valdatengsl milli kaupmanna, prests og sýslumanns urðu grundvöllur persónulegra og samfélagslegra átaka. Snæbjörn Pálsson, fyrrum lögréttumaður og menntaður maður, lenti í átökum við þessa aðila þegar hann lét óheppileg ummæli falla um hár kaupmannsins á Þingeyri. Þessi smávægilegu ummæli urðu kveikja að átökum þar sem Snæbjörn var útilokaður úr viðskiptum og félagslífi. Þetta er dæmi um hvernig litlu persónulegu átökin gátu haft djúpstæð áhrif í samfélagi sem var byggt á persónulegum tengslum og valdastöðu. Valdatengsl á þessum tíma voru nátengd efnahagskerfi einokunarverslunarinnar og trúarlegu og pólitísku valdi, sem Snæbjörn mótmælti. Hann taldi sig órétti beittan og var ófús að beygja sig undir hið hefðbundna valdakerfi, sem var bæði miðstýrt frá Danmörku og byggði á persónulegum tengslum innan samfélagsins. Í stað þess að fylgja þeim óskrifuðu samfélagsreglum sem væntanlega voru gerðar til hans sem menntaðs og háttsetts einstaklings, tók hann mál í eigin hendur með fjölda málaferla og átaka. Persónulegar deilur sem spegilmynd stærri samfélagsátaka Rykkilínsmálið er ekki aðeins söguleg saga persónulegra deilna, heldur endurspeglar það togstreituna milli eldri íslenskrar hefðar og breyttra samfélagsaðstæðna í kjölfar danskra áhrifa. Einokunarverslunin gerði það að verkum að kaupmaðurinn á Þingeyri hafði nær algert vald yfir efnahagslífi héraðsins, og þeir sem höfðu tengsl við kaupmanninn (prestur og sýslumaður) urðu einnig verndarar þess valdakerfis. Þegar Snæbjörn tók þessi ummæli ekki sem smávægilega móðgun heldur sem tákn fyrir stærra misrétti, endurspeglaði það djúpstæðari óánægju með hið miðstýrða valdkerfi sem Danir höfðu komið á. Ummæli Snæbjörns og viðbrögð kaupmannsins opnuðu fyrir persónulegar deilur sem endurspegluðu þessa valdastreitu. Kaupmaðurinn var ekki aðeins að verja sitt eigið orðspor heldur einnig að viðhalda samfélagslegri stöðu sinni innan kerfis sem byggðist á einokun og forréttindum. Þannig verður valdabaráttan milli Snæbjörns og kaupmannsins ekki aðeins persónuleg, heldur einnig hluti af stærri ágreiningi um valdatengslin í samfélaginu. Nútímasamhengi: Hver er „kaupmaðurinn” í dag? Þegar við skoðum Rykkilínsmálið í nútímasamhengi má spyrja hver „kaupmaðurinn“ væri í dag. Nú til dags er valdatengslum dreift á fleiri svið en einokunarkaupmennirnir höfðu á sínum tíma. Stórfyrirtæki á alþjóðlegum vettvangi, tæknirisar og fjárfestar ráða nú yfir mikilvægum efnahagslegum og samfélagslegum auðlindum og hafa vald til að stjórna aðgengi fólks að nauðsynlegri þjónustu. Í dag gætu slíkir aðilar – stór fyrirtæki, pólitískir leiðtogar eða tæknirisar – leikið samsvarandi hlutverk kaupmannsins með því að nota vald sitt til að útiloka eða setja einstaklinga og hópa á jaðarinn. Rétt eins og kaupmaðurinn á Þingeyri var í bandalagi með prestinum og sýslumanninum, sjáum við hvernig stórar stofnanir og stjórnvöld geta myndað sambönd til að viðhalda eigin forréttindum og hindra þá sem gagnrýna kerfið. Einstaklingar sem stíga fram með gagnrýni eða andmæli, rétt eins og Snæbjörn, geta lent í erfiðleikum við að vinna gegn slíku valdi. Réttlæti, mótþrói og “erfiður” einstaklingur Snæbjörn var talinn erfiður af því hann tók ekki samfélagsstöðuna sem sjálfsagða og gerði uppreisn gegn valdinu. Hann túlkaði óréttlætið sem honum var sýnt ekki aðeins sem persónulegan ágreining heldur sem hluta af kerfisbundnu óréttlæti. Í nútímanum sjáum við hvernig fólk sem stendur upp gegn valdakerfum – hvort sem þau eru pólitísk, efnahagsleg eða samfélagsleg – er oft einnig talið „erfitt“ vegna þess að það mótmælir ríkjandi hugmyndum um hvernig hlutirnir eigi að vera. Mótþrói gegn valdi, sérstaklega þegar það er byggt á persónulegum tengslum eða forréttindum, getur leitt til þess að einstaklingar séu settir til hliðar eða útilokaðir. Snæbjörn var ekki tilbúinn að beygja sig undir þessi tengsl og valdatákn, og þess vegna taldi hann sig órétti beittan af kerfi sem hann sá sem ranglátt og mismunandi. Vald skrifræðisins og persónulegt vald Lykilatriði Rykkilínsmálsins er hvernig valdið í samfélaginu var háð persónulegum samböndum og tengslum. Kaupmaðurinn, presturinn og sýslumaðurinn byggðu vald sitt á tengslaneti sem gerði þeim kleift að móta samfélagsreglur og hefðir á staðbundnum vettvangi og á þann veg að rúmist innan stefnu stjórnvalda. Í dag sjáum við hvernig stórfyrirtæki, stjórnvöld og alþjóðlegir leikendur móta skrifræðisvaldið, en um leið byggja þau enn mikið á persónulegum tengslum og forréttindum innan valdasviða sinna. Einstaklingar sem reyna að brjóta upp þessi tengslanet, eins og Snæbjörn gerði, eiga oft erfitt uppdráttar þar sem valdatengslin eru fléttuð inn í bæði formlegar og óformlegar leiðir til að viðhalda stöðu þeirra sem eru við völd. Slíkt veldur því að þeir sem stíga gegn kerfinu eru settir til hliðar og oft einangraðir í samfélaginu, rétt eins og Snæbjörn var. Rykkilínsmálið veitir innsýn í hvernig smávægileg persónuleg deila getur orðið að stórum átökum sem endurspegla valdastríð, réttlæti og samfélagsstöðu. Snæbjörn Pálsson var einstaklingur sem taldi sig órétti beittan og barðist gegn valdakerfi sem byggði á persónulegum tengslum og miðstýrðum völdum. Í nútímanum sjáum við enn sambærileg átök þar sem einstaklingar eða hópar standa gegn stórum valdaaðilum, hvort sem þeir eru stórfyrirtæki, stjórnvöld eða samfélagsmiðlar. Vald tengist enn efnahagslegum og pólitískum tengslum, og þeir sem mótmæla því lenda oft í erfiðleikum með að fá réttláta meðferð í kerfi sem getur verið flókið, formfast og tengt persónulegum völdum. Rykkilínsmálið sýnir okkur að mótþrói gegn slíkum kerfum er ekki nýr vandi. Það kallar fram spurningar um réttlæti, vald og hvernig samfélög takast á við breytingar, bæði á 18. öld og í nútímanum. Höfundur er lögfræðingur.
Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir Skoðun
Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar
Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar
Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir Skoðun