Réttindagæsla fatlaðs fólks á valdi þekkingarleysis Jón Þorsteinn Sigurðsson skrifar 13. janúar 2025 09:03 Um áramót var gerð sú sérkennilega ráðstöfun að leggja niður störf þáverandi Réttindagæslumanna fatlaðs fólks hjá stjórnarráðinu og fela þau í staðinn einkaaðilum með ráðningu. Úr þessu spratt sparnaður hjá hinu opinbera, ef marka má yfirlýsingar ráðuneytisins, en um leið fóru reynslumiklir réttindagæslumenn og bakhjarlar fatlaðs fólks í atvinnuleit og á vit nýrra áskoranna, starfsmenn sem höfðu byggt upp ómetanlega sérfræðiþekkingu í þágu þeirra sem eiga undir högg að sækja. Einn blaðamaður benti á í færslu á samfélagsmiðlum að réttarvernd fatlaðs fólks ætti að vera tryggð fyrir í okkar samfélagi, til þess væru kærunefndir, lögreglan, saksóknarar, dómstólar, lögfræðingar og fleiri. En staðreyndin er sú að þessa stofnanir sumar hverjar búa yfir takmarkaðri sérþekkingu á réttindamálum fatlaðs fólks, rétt eins og reynslan sýnir. Réttindabrot gegn fötluðu fólki eru oft ósýnileg og langtum algengari en almennt er talið. Erfiðleikar fólks með fötlun í kerfinu stafa iðulega af skorti á innsýn, reynslu og nálgun sem tekur mið af einstökum aðstæðum fatlaðs fólks. Réttindagæslumenn fatlaðs fólks hafa frá upphafi sinnt lögbundnu hlutverki sem sérfræðingar í réttindabrotum, viðeigandi aðlögun og stuðningi sem tekur mið af 12. grein Samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Þar er kveðið á um að fatlað fólk skuli njóta sömu lagalegu viðurkenningar og aðrir. Það er engin tilviljun að lögin um Réttindagæslu skylda þessa aðila (Réttindagæslumenn) til að vera milliliðir og málsvarar í samskiptum við lögreglu, dómstóla og stjórnsýslu, hlutverk sem krefst sérhæfðrar fagþekkingar, reynslu og trausts. Til að tryggja raunverulega réttarvernd fatlaðs fólks þurfa þessir einstaklingar að geta byggt upp langtímasamband við einstaklinga, lært að virða óhefðbundin tjáskipti og gengið inn í erfiðar aðstæður, til dæmis ef viðkomandi býr við ofbeldi eða kúgun. Að brjóta upp slíka þjónustu skyndilega er stórskaðlegt, því þekking og tengsl rofna. Innleiða þarf þá nýtt fólk inn í verklag og tryggja að farið sé eftir því. Afleiðingin er sú að fatlað fólk dregur úr leit sinni að réttlæti, það upplifir að það standi eitt og yfirgefið á meðan slík innleiðing stendur yfir. Enginn efast um að starfsmenn sem ráðnir hafa verið í stað fyrrum réttindagæslumanna séu færir fagmenn og vilji gera sitt besta. Staðreyndin er að þeir hafa ekki þá sértæku reynslu sem byggst hefur upp á þeim rúma áratug sem liðin er frá setningu laga um réttindagæslu og hafa ekki starfað eftir því verklagi sem lögin gera kröfu um og ráðuneytið setti árið 2015. Reynsla þeirra sem starfað hafa til fjölda ára við réttindagæslu er ómetanleg. Ljóst er að sú þekking sem var hefur ekki verið flutt yfir í nýtt umhverfi með fullnægjandi hætti þó mikill vilji hafi verið fyrir hendi að svo yrði. Enn og aftur situr því fatlað fólk eftir, svipt stöðugleika, tengslaneti og þeim vörnum sem eru nauðsynlegar til að fatlaðir einstaklingar njóta sömu lagalegu réttinda og ófatlaðir. Hér er ekki um að ræða „sérréttindi“, heldur óumdeilanlega réttarbót fyrir hóp sem samfélagið reynist allt of oft vanbúið að hlusta á. Ákvörðun um að leggja niður þessa mikilvægu sérfræðistöður og það án þess að tryggja fullnægjandi yfirfærslu þekkingar er því óskiljanlegt skref aftur á bak í réttindamálum fatlaðs fólks. Líkt og segir í bókinni Handbook of Human Resource Management Practice eftir Armstrong frá árinu 2014, skiptir vönduð og fagleg innleiðing starfsmanna sköpum fyrir árangur skipulagsheilda, þar sem slíkt móttökuferli tryggir samfellu í þjónustu, eykur starfsánægju og framleiðni, dregur úr líkum á mistökum eða óöryggi, auk þess að efla traust og styrkja tengsl starfsmanna við skipulagsheildir. Ef ráðherrar og aðrir ábyrgðaraðilar slíkrar ákvarðanatöku átta sig ekki á raunverulegum afleiðingum þessarar tímabundnu lausnar og telja hana farsæla, eru þeir á braut skammsýni. Það er augljós afturför að þurrka út ára- og áratugareynslu og víkja öflugum mannauði til hliðar. Þegar sérfræðiþekkingu er kollvarpað tapast ómetanleg reynsla sem er ekki aðgengileg í kjölfarið. Slíkar aðgerðir að ýta sérfræðiþekkingu til hliðar og takmarka faglegan stuðning eru aðferðir sem þekkjast víða þar sem valdi er beitt til að draga úr mannréttindum og viðhalda óréttlæti eins og Sally Engle Merry bendir á í bók sinni Human Rights and Gender Violence: Translating International Law into Local Justice geta stjórnvöld eða önnur ráðandi öfl með þessum hætti skapað aðstæður sem treysta misskiptingu og halda jaðarsettum hópum í varnarleysi. Ábyrgðin liggur hjá stjórnvöldum, en spurningin er hvort þau hafi vilja, eða skýrleika til að viðurkenna alvarleika málsins og bregðast við af fullum þunga. Höfundur er fyrrum Réttindagæslu maður fatlaðs fólks. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Málefni fatlaðs fólks Mest lesið Halldór 4.10.2025 Halldór Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
Um áramót var gerð sú sérkennilega ráðstöfun að leggja niður störf þáverandi Réttindagæslumanna fatlaðs fólks hjá stjórnarráðinu og fela þau í staðinn einkaaðilum með ráðningu. Úr þessu spratt sparnaður hjá hinu opinbera, ef marka má yfirlýsingar ráðuneytisins, en um leið fóru reynslumiklir réttindagæslumenn og bakhjarlar fatlaðs fólks í atvinnuleit og á vit nýrra áskoranna, starfsmenn sem höfðu byggt upp ómetanlega sérfræðiþekkingu í þágu þeirra sem eiga undir högg að sækja. Einn blaðamaður benti á í færslu á samfélagsmiðlum að réttarvernd fatlaðs fólks ætti að vera tryggð fyrir í okkar samfélagi, til þess væru kærunefndir, lögreglan, saksóknarar, dómstólar, lögfræðingar og fleiri. En staðreyndin er sú að þessa stofnanir sumar hverjar búa yfir takmarkaðri sérþekkingu á réttindamálum fatlaðs fólks, rétt eins og reynslan sýnir. Réttindabrot gegn fötluðu fólki eru oft ósýnileg og langtum algengari en almennt er talið. Erfiðleikar fólks með fötlun í kerfinu stafa iðulega af skorti á innsýn, reynslu og nálgun sem tekur mið af einstökum aðstæðum fatlaðs fólks. Réttindagæslumenn fatlaðs fólks hafa frá upphafi sinnt lögbundnu hlutverki sem sérfræðingar í réttindabrotum, viðeigandi aðlögun og stuðningi sem tekur mið af 12. grein Samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Þar er kveðið á um að fatlað fólk skuli njóta sömu lagalegu viðurkenningar og aðrir. Það er engin tilviljun að lögin um Réttindagæslu skylda þessa aðila (Réttindagæslumenn) til að vera milliliðir og málsvarar í samskiptum við lögreglu, dómstóla og stjórnsýslu, hlutverk sem krefst sérhæfðrar fagþekkingar, reynslu og trausts. Til að tryggja raunverulega réttarvernd fatlaðs fólks þurfa þessir einstaklingar að geta byggt upp langtímasamband við einstaklinga, lært að virða óhefðbundin tjáskipti og gengið inn í erfiðar aðstæður, til dæmis ef viðkomandi býr við ofbeldi eða kúgun. Að brjóta upp slíka þjónustu skyndilega er stórskaðlegt, því þekking og tengsl rofna. Innleiða þarf þá nýtt fólk inn í verklag og tryggja að farið sé eftir því. Afleiðingin er sú að fatlað fólk dregur úr leit sinni að réttlæti, það upplifir að það standi eitt og yfirgefið á meðan slík innleiðing stendur yfir. Enginn efast um að starfsmenn sem ráðnir hafa verið í stað fyrrum réttindagæslumanna séu færir fagmenn og vilji gera sitt besta. Staðreyndin er að þeir hafa ekki þá sértæku reynslu sem byggst hefur upp á þeim rúma áratug sem liðin er frá setningu laga um réttindagæslu og hafa ekki starfað eftir því verklagi sem lögin gera kröfu um og ráðuneytið setti árið 2015. Reynsla þeirra sem starfað hafa til fjölda ára við réttindagæslu er ómetanleg. Ljóst er að sú þekking sem var hefur ekki verið flutt yfir í nýtt umhverfi með fullnægjandi hætti þó mikill vilji hafi verið fyrir hendi að svo yrði. Enn og aftur situr því fatlað fólk eftir, svipt stöðugleika, tengslaneti og þeim vörnum sem eru nauðsynlegar til að fatlaðir einstaklingar njóta sömu lagalegu réttinda og ófatlaðir. Hér er ekki um að ræða „sérréttindi“, heldur óumdeilanlega réttarbót fyrir hóp sem samfélagið reynist allt of oft vanbúið að hlusta á. Ákvörðun um að leggja niður þessa mikilvægu sérfræðistöður og það án þess að tryggja fullnægjandi yfirfærslu þekkingar er því óskiljanlegt skref aftur á bak í réttindamálum fatlaðs fólks. Líkt og segir í bókinni Handbook of Human Resource Management Practice eftir Armstrong frá árinu 2014, skiptir vönduð og fagleg innleiðing starfsmanna sköpum fyrir árangur skipulagsheilda, þar sem slíkt móttökuferli tryggir samfellu í þjónustu, eykur starfsánægju og framleiðni, dregur úr líkum á mistökum eða óöryggi, auk þess að efla traust og styrkja tengsl starfsmanna við skipulagsheildir. Ef ráðherrar og aðrir ábyrgðaraðilar slíkrar ákvarðanatöku átta sig ekki á raunverulegum afleiðingum þessarar tímabundnu lausnar og telja hana farsæla, eru þeir á braut skammsýni. Það er augljós afturför að þurrka út ára- og áratugareynslu og víkja öflugum mannauði til hliðar. Þegar sérfræðiþekkingu er kollvarpað tapast ómetanleg reynsla sem er ekki aðgengileg í kjölfarið. Slíkar aðgerðir að ýta sérfræðiþekkingu til hliðar og takmarka faglegan stuðning eru aðferðir sem þekkjast víða þar sem valdi er beitt til að draga úr mannréttindum og viðhalda óréttlæti eins og Sally Engle Merry bendir á í bók sinni Human Rights and Gender Violence: Translating International Law into Local Justice geta stjórnvöld eða önnur ráðandi öfl með þessum hætti skapað aðstæður sem treysta misskiptingu og halda jaðarsettum hópum í varnarleysi. Ábyrgðin liggur hjá stjórnvöldum, en spurningin er hvort þau hafi vilja, eða skýrleika til að viðurkenna alvarleika málsins og bregðast við af fullum þunga. Höfundur er fyrrum Réttindagæslu maður fatlaðs fólks.
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun