Græðgin, vísindin og spilakassarnir Kristján Jónasson, Alma Hafsteinsdóttir, Steinn Guðmundsson og Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifa 17. mars 2025 12:30 Á mánudaginn var efndu Samtök áhugafólks um spilafíkn (SÁS) og hópur kennara og nemenda til hádegisfundar á Þjóðminjasafninu. Þetta var fallegur dagur en fundarefnið var það ekki. Til umræðu var nefnilega spilafíkn og spilakassarekstur Háskóla Íslands. Til fundarins var boðað í aðdraganda rektorskjörs, en ljóst er að fjármögnun Háskólans með þessum hætti sætir vaxandi andstöðu jafnt utan veggja skólans sem innan þeirra. Alma Hafsteins, formaður Samtaka áhugafólks um spilafíkn, sagði frá þeirri samfélagslegu skömm sem fylgir spilafíkn og gerir það að verkum að raddir spilafíkla fá ekki að heyrast. Þetta kemur í veg fyrir að raunveruleg umræða eigi sér stað um spilakassarekstur Háskóla Íslands og þær alvarlegu samfélagslegu, efnahagslegu og heilsufarslegu afleiðingar sem af honum hljótast. Umræðan verður að snúast um reksturinn eins hann er, ekki eins og við vildum að hann væri. Og þá er grundvallaratriði að rætt sé um – og jafnframt hlustað á – þann fámenna hóp sem stendur vaktina við spilakassana með líf sitt og aleigu að veði og sér þannig Háskólanum fyrir tekjum. Þessi hlið rekstursins er kjarni málsins, sagði Alma. Hún minnti á að það væri „hægt að hætta“ og vísaði til þess þegar SÁÁ hætti rekstri spilakassa árið 2020. Vilji Háskólinn láta taka sig alvarlega fylgir hann í fótspor SÁÁ, lokar spilakössunum og einsetur sér í staðinn að verða leiðandi í umræðunni um skaðsemi þeirra. Hlutleysi er ekki í boði. Það er samþykki í reynd. Heather Wardle, prófessor og sérfræðingur í fjárhættuspilum við Glasgow-háskóla lagði áherslu á að spilakassar væru ekki hefðbundin afþreying. Þeir eru þannig hannaðir að spilarar gleyma stað og stund. Spilakassar eru að mörgu leyti ólíkir annarri söluvöru. Neyslunni eru engin líkamleg takmörk sett, eins og á t.d. við um matarfíkn og alkóhólisma. Hönnun kassanna er þannig að þeir ná neytandanum á sitt vald. Á sama tíma og neytandanum er meinað um mikilvægar upplýsingar – t.d. um verð vörunnar sem er óljóst og oft óútreiknanlegt – hefur rekstraraðilinn aðgang að ýmsum mikilvægum upplýsingum um neytandann. Heather taldi upp marga af eiginleikum hættulegustu spilakassanna: hraðan og óslitinn takt leiksins, sjónræna og hljóðræna örvun, reglulega umbun í formi bónusleikja, og blekkingar þar sem frestun á tapi er dulbúin sem sigur svo fátt eitt sé nefnt. Þess má geta að spilakassar Háskólans eru einmitt af þessari hættulegu gerð. Heather sagði enn fremur að rannsóknir sýndu að spilakassar væru ein hættulegasta tegund fjárhættuspila og sérstaklega hættulegir ungu fólki. Þeir fela í sér vanmetna og alvarlega hættu fyrir heilsu og velferð einstaklinga og samfélaga. Skaðinn er margvíslegur: allt frá neikvæðum áhrifum á efnahag, heilsu og geðheilsu, sambönd og fjölskyldur, til samfélagslegra og menningarlegra afleiðinga á borð við aukningu ofbeldis. Rannsóknir sem Heather vísaði til sýna fram á að meirihluti tekna fjárhættuspilafyrirtækja koma frá fámennum hópi spilara. Á bilinu 5–20% spilara standa undir áttatíu prósent teknanna, einmitt sá hópur sem glímir við spilafíkn. Hún benti á ástralska rannsókn sem sýndi að þegar spilakössum var fækkað í Vestur-Ástralíu þá minnkaði spilavandinn. Hún kom einnig inn á það hvernig spilakassarekstur stríðir gegn heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um útrýmingu fátæktar (1), heilsu og vellíðan (3), jafnrétti kynjanna (5), góða atvinnu og hagvöxt (8) og aukinn jöfnuð (10). Hún lagði sérstaka áherslu á markmið 16 um frið, réttlæti og ábyrgar stofnanir. Spilakassarekstrinum fylgja meðal annars ofbeldisglæpir og skipulögð glæpastarfsemi. Þegar stofnanir sem varða almannahag njóta góðs af þessum rekstri verður erfitt að vinda ofan af honum. Slíkir hagsmunaárekstrar geta augljóslega grafið undan trausti á stofnunum á borð við háskóla. Að fundi loknum spurðum við Heather skriflega hvaða ráð hún gæfi rektorsframbjóðendum varðandi spilakassarekstur Háskólans. Svar hennar er svohljóðandi: „Þeir ættu að hætta þessari fjármögnun. Auk þess ættu þeir að styðja við stofnun opinna og aðgengilegra meðferðarúrræða fyrir alla þá sem hafa orðið fyrir skaða af völdum fjárhættuspila og taka þátt í vitundarvakningu um skaðsemi fjárhættuspila. Það verður að rjúfa vítahring skammar og útskúfunar til að hjálpa því fólki sem þarf á hjálp að halda.“ Lenya Rún Taha Karim lögfræðingur og fyrrum stúdentaráðsliði sagði frá tveimur tillögum sem hún hefur lagt fram um lokun spilakassa, í stúdentaráði þar sem hún var í minnihluta, og á Alþingi sem varaþingmaður. Í stúdentaráði var tillagan samþykkt eftir talsverðar umræður en á þingi vildi fólk ekki leggjast gegn þeim „ósnertanlegu“ stofnunum sem reiða sig á rekstur spilakassa: Rauða krossinum, Landsbjörg og Háskóla Íslands. Hún minnti á að stúdentar hefðu öfluga rödd og að hún teldi að mikill meirihluti þeirra vildi láta loka kössunum. Það væri fráleitt að Háskólinn, sem segist vera siðlegur, skuli reiða sig á spilakassa. Kristján Jónasson, prófessor við Háskóla Íslands, sagði frá aðdraganda þess að rekstur spilakassanna hófst árið 1993, sem var samdráttur í tekjum Happdrættis Háskóla Íslands um þriðjung í kreppunni árin 1990–1992. Hlutfall kassanna í tekjunum var hóflegt í fyrstu en hefur smám saman verið að aukast og er nú um 80%. Hlutur Háskólans á spilakassamarkaði hefur farið vaxandi, úr 55% 2014 í 74% 2023. Tekjurnar voru 3 milljarðar 2023 en rekstrarkostnaður rúmur helmingur af þeim. Kristján sagði frá útreikningum sínum sem sýna að 40% teknanna koma frá 350 spilafíklum sem tapi að jafnaði rúmum þremur og hálfri milljón árlega og 60% komi frá alls 3000 manns sem tapi að jafnaði 600 þúsundum á ári. Aðrir Íslendingar spili ekki í spilakössum HÍ. Kristján las síðan lokaorð skýrslu starfshóps á vegum rektors frá 2021 um álitaefni tengd tekjuöflun Happdrættisins. Þau eru afgerandi: helsta menntastofnun okkar verði að taka tillit til nýjustu rannsókna á áhrifum spilakassa og grípa tafarlaust til aðgerða. Skýrslunni var stungið undir stól. Hann sagði líka frá Gallup-könnun frá 2020 þar sem 86% handahófsúrtaks sögðust fylgjandi því að slökkt væri á spilakössunum til frambúðar. Yfirstjórn Háskóla Íslands getur ekki haldið áfram að geyma hausinn í sandinum. Tilraunastarfsemi HÍ með þessa viðkvæmu hópa í samfélaginu hefur valdið miklu meiri skaða en ábata. Við krefjumst þess að nýr rektor taki mark á nýjustu rannsóknum, loki spilakössunum og sendi þá þangað sem þeir eiga heima, á Þjóðminjasafnið. Kristján Jónasson prófessor við HÍ Alma Hafsteins formaður SÁS Steinn Guðmundsson prófessor við HÍ Tryggvi Rúnar Brynjarsson doktorsnemi í HÍ Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Rektorskjör við Háskóla Íslands Háskólar Skóla- og menntamál Alma Hafsteinsdóttir Tryggvi Rúnar Brynjarsson Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Skoðun Skoðun Eflum geðheilsu alla daga Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Getur fólk með gigt látið drauma sína rætast? Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
Á mánudaginn var efndu Samtök áhugafólks um spilafíkn (SÁS) og hópur kennara og nemenda til hádegisfundar á Þjóðminjasafninu. Þetta var fallegur dagur en fundarefnið var það ekki. Til umræðu var nefnilega spilafíkn og spilakassarekstur Háskóla Íslands. Til fundarins var boðað í aðdraganda rektorskjörs, en ljóst er að fjármögnun Háskólans með þessum hætti sætir vaxandi andstöðu jafnt utan veggja skólans sem innan þeirra. Alma Hafsteins, formaður Samtaka áhugafólks um spilafíkn, sagði frá þeirri samfélagslegu skömm sem fylgir spilafíkn og gerir það að verkum að raddir spilafíkla fá ekki að heyrast. Þetta kemur í veg fyrir að raunveruleg umræða eigi sér stað um spilakassarekstur Háskóla Íslands og þær alvarlegu samfélagslegu, efnahagslegu og heilsufarslegu afleiðingar sem af honum hljótast. Umræðan verður að snúast um reksturinn eins hann er, ekki eins og við vildum að hann væri. Og þá er grundvallaratriði að rætt sé um – og jafnframt hlustað á – þann fámenna hóp sem stendur vaktina við spilakassana með líf sitt og aleigu að veði og sér þannig Háskólanum fyrir tekjum. Þessi hlið rekstursins er kjarni málsins, sagði Alma. Hún minnti á að það væri „hægt að hætta“ og vísaði til þess þegar SÁÁ hætti rekstri spilakassa árið 2020. Vilji Háskólinn láta taka sig alvarlega fylgir hann í fótspor SÁÁ, lokar spilakössunum og einsetur sér í staðinn að verða leiðandi í umræðunni um skaðsemi þeirra. Hlutleysi er ekki í boði. Það er samþykki í reynd. Heather Wardle, prófessor og sérfræðingur í fjárhættuspilum við Glasgow-háskóla lagði áherslu á að spilakassar væru ekki hefðbundin afþreying. Þeir eru þannig hannaðir að spilarar gleyma stað og stund. Spilakassar eru að mörgu leyti ólíkir annarri söluvöru. Neyslunni eru engin líkamleg takmörk sett, eins og á t.d. við um matarfíkn og alkóhólisma. Hönnun kassanna er þannig að þeir ná neytandanum á sitt vald. Á sama tíma og neytandanum er meinað um mikilvægar upplýsingar – t.d. um verð vörunnar sem er óljóst og oft óútreiknanlegt – hefur rekstraraðilinn aðgang að ýmsum mikilvægum upplýsingum um neytandann. Heather taldi upp marga af eiginleikum hættulegustu spilakassanna: hraðan og óslitinn takt leiksins, sjónræna og hljóðræna örvun, reglulega umbun í formi bónusleikja, og blekkingar þar sem frestun á tapi er dulbúin sem sigur svo fátt eitt sé nefnt. Þess má geta að spilakassar Háskólans eru einmitt af þessari hættulegu gerð. Heather sagði enn fremur að rannsóknir sýndu að spilakassar væru ein hættulegasta tegund fjárhættuspila og sérstaklega hættulegir ungu fólki. Þeir fela í sér vanmetna og alvarlega hættu fyrir heilsu og velferð einstaklinga og samfélaga. Skaðinn er margvíslegur: allt frá neikvæðum áhrifum á efnahag, heilsu og geðheilsu, sambönd og fjölskyldur, til samfélagslegra og menningarlegra afleiðinga á borð við aukningu ofbeldis. Rannsóknir sem Heather vísaði til sýna fram á að meirihluti tekna fjárhættuspilafyrirtækja koma frá fámennum hópi spilara. Á bilinu 5–20% spilara standa undir áttatíu prósent teknanna, einmitt sá hópur sem glímir við spilafíkn. Hún benti á ástralska rannsókn sem sýndi að þegar spilakössum var fækkað í Vestur-Ástralíu þá minnkaði spilavandinn. Hún kom einnig inn á það hvernig spilakassarekstur stríðir gegn heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um útrýmingu fátæktar (1), heilsu og vellíðan (3), jafnrétti kynjanna (5), góða atvinnu og hagvöxt (8) og aukinn jöfnuð (10). Hún lagði sérstaka áherslu á markmið 16 um frið, réttlæti og ábyrgar stofnanir. Spilakassarekstrinum fylgja meðal annars ofbeldisglæpir og skipulögð glæpastarfsemi. Þegar stofnanir sem varða almannahag njóta góðs af þessum rekstri verður erfitt að vinda ofan af honum. Slíkir hagsmunaárekstrar geta augljóslega grafið undan trausti á stofnunum á borð við háskóla. Að fundi loknum spurðum við Heather skriflega hvaða ráð hún gæfi rektorsframbjóðendum varðandi spilakassarekstur Háskólans. Svar hennar er svohljóðandi: „Þeir ættu að hætta þessari fjármögnun. Auk þess ættu þeir að styðja við stofnun opinna og aðgengilegra meðferðarúrræða fyrir alla þá sem hafa orðið fyrir skaða af völdum fjárhættuspila og taka þátt í vitundarvakningu um skaðsemi fjárhættuspila. Það verður að rjúfa vítahring skammar og útskúfunar til að hjálpa því fólki sem þarf á hjálp að halda.“ Lenya Rún Taha Karim lögfræðingur og fyrrum stúdentaráðsliði sagði frá tveimur tillögum sem hún hefur lagt fram um lokun spilakassa, í stúdentaráði þar sem hún var í minnihluta, og á Alþingi sem varaþingmaður. Í stúdentaráði var tillagan samþykkt eftir talsverðar umræður en á þingi vildi fólk ekki leggjast gegn þeim „ósnertanlegu“ stofnunum sem reiða sig á rekstur spilakassa: Rauða krossinum, Landsbjörg og Háskóla Íslands. Hún minnti á að stúdentar hefðu öfluga rödd og að hún teldi að mikill meirihluti þeirra vildi láta loka kössunum. Það væri fráleitt að Háskólinn, sem segist vera siðlegur, skuli reiða sig á spilakassa. Kristján Jónasson, prófessor við Háskóla Íslands, sagði frá aðdraganda þess að rekstur spilakassanna hófst árið 1993, sem var samdráttur í tekjum Happdrættis Háskóla Íslands um þriðjung í kreppunni árin 1990–1992. Hlutfall kassanna í tekjunum var hóflegt í fyrstu en hefur smám saman verið að aukast og er nú um 80%. Hlutur Háskólans á spilakassamarkaði hefur farið vaxandi, úr 55% 2014 í 74% 2023. Tekjurnar voru 3 milljarðar 2023 en rekstrarkostnaður rúmur helmingur af þeim. Kristján sagði frá útreikningum sínum sem sýna að 40% teknanna koma frá 350 spilafíklum sem tapi að jafnaði rúmum þremur og hálfri milljón árlega og 60% komi frá alls 3000 manns sem tapi að jafnaði 600 þúsundum á ári. Aðrir Íslendingar spili ekki í spilakössum HÍ. Kristján las síðan lokaorð skýrslu starfshóps á vegum rektors frá 2021 um álitaefni tengd tekjuöflun Happdrættisins. Þau eru afgerandi: helsta menntastofnun okkar verði að taka tillit til nýjustu rannsókna á áhrifum spilakassa og grípa tafarlaust til aðgerða. Skýrslunni var stungið undir stól. Hann sagði líka frá Gallup-könnun frá 2020 þar sem 86% handahófsúrtaks sögðust fylgjandi því að slökkt væri á spilakössunum til frambúðar. Yfirstjórn Háskóla Íslands getur ekki haldið áfram að geyma hausinn í sandinum. Tilraunastarfsemi HÍ með þessa viðkvæmu hópa í samfélaginu hefur valdið miklu meiri skaða en ábata. Við krefjumst þess að nýr rektor taki mark á nýjustu rannsóknum, loki spilakössunum og sendi þá þangað sem þeir eiga heima, á Þjóðminjasafnið. Kristján Jónasson prófessor við HÍ Alma Hafsteins formaður SÁS Steinn Guðmundsson prófessor við HÍ Tryggvi Rúnar Brynjarsson doktorsnemi í HÍ
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun