Frá sögulegum minjum til sviðsettrar upplifunar: Um sanngildi og Disneyvæðingu Sólheimasands Guðmundur Björnsson skrifar 27. mars 2025 10:31 Flugvélarflak verður að fyrirbæri Á svörtum söndum Suðurlands liggur óvænt og áhrifamikil táknmynd íslenskrar ferðaþjónustu: hrörlegt flugvélarflak bandaríska hersins af gerðinni Douglas DC-3 sem nauðlenti á Sólheimasandi í nóvember 1973. Í áratugi stóð það nánast ósnert, lítt þekkt og umvafið kyrrð, en með tilkomu samfélagsmiðla og heimsókna „fræga fólksins” varð það einn mest heimsótti og ljósmyndaði ferðamannastaður Suðurlands. Nú hefur verið tilkynnt að landeigendur á Sólheimasandi hafi keypt aðra DC-3 flugvél, TF-ISB Gunnfaxa, með það í huga að setja hana í stað flaksins sem er að tærast upp að sögn eigenda. Þrátt fyrir að Gunnfaxi sé af sömu gerð og upphaflega vélin sem nauðlenti tengist hún ekki þeim atburði á neinn hátt. Þetta vekur spurningar – ekki aðeins um varðveislu sögunnar heldur einnig um eðli sanngildis (e. authenticity) í ferðaþjónustu, áhrif Disneyvæðingar (e. Disneyfication) og siðferðislega ábyrgð í frásögn og túlkun menningarminja. Upprunalega flakið: Hlutlægt sanngildi og söguleg skírskotun Upprunalega flakið er ekki bara sviðsmynd í landslaginu – það er áþreifanlegar minjar um sögulegan atburð. Þegar bandaríska vélin lenti vegna bilunar árið 1973 sluppu allir um borð heilir og höldnu. Allt sem nýtilegt þótti var fjarlægt úr vélinni, sem síðan var skilin eftir á sandinum – þar sem tíminn og náttúran hafa unnið sitt verk. Vélin hefur þannig smám saman tærst og sameinast landslaginu, þar til hún e.t.v. er orðin órjúfanlegur hluti bæði náttúrunnar og minningarinnar. Þessi efnislegi hlutur, á sínum upprunalega stað og í upprunalegu ástandi, er dæmi um það sem fræðimenn kalla hlutlægt sanngildi (e. object authenticity) — hugtak þar sem sannleikur hlutarins er dreginn af uppruna hans, óbreyttu ástandi og rúmsögulegu samhengi. Í áratugi var þessi upprunaleiki hvorki varðveittur né gerður að söluvöru. Flugvélin var bara þarna, hljóðlaust vitni að minniháttar atviki í kalda stríðinu, sem rann saman við íslenskt landslag. Tillagan um að skipta út flakinu: Sama vélategund, önnur merking Gunnfaxi, sem landeigendur hyggjast nú flytja austur, er sannarlega DC-3 vél líkt og sú sem nauðlenti – en hún tengist hvorki flughernum, staðnum né atburðinum sem gerðist 1973. Þótt skrokkurinn sé sambærilegur að lögun, er merkingin önnur. Hér kemur til sögunnar hugtakið skapað sanngildi (e. constructed authenticity): upplifun sem virðist „ekta“ í augum ferðamanna, þó að hún byggist ekki á upprunalegum staðreyndum. Ef Gunnfaxi er settur upp án skýrrar túlkunar er hætta á að staðurinn falli í eins konar óviljandi sviðsettan upprunaleika (e.staged authenticity), þar sem ferðamenn skynja upplifunina sem ekta þrátt fyrir að hún sé tilbúin framsetning. Disneyvæðing: Þegar flókin saga verður einföld sýning Þessi þróun dregur einnig fram spurninguna um Disneyvæðingu. Hugtakið lýsir ferli þar sem raunverulegir staðir eru einfaldaðir, gerðir sjónrænt aðlaðandi og hannaðir til að mæta væntingum neytenda. Þetta felur oft í sér: Að staðir séu þemavæddir og settir fram á sjónrænan hátt. Að menningarsaga sé snurfusuð og gerð aðgengileg í formi skemmtunar. Að staðir verði vörumerki sem seld eru áfram í fjölmiðlum. Að flókin saga verði gerð að einni tilfinningaríkri frásögn. Ef flakinu á Sólheimasandi verður skipt út fyrir annað, jafnvel sambærilegt, en án rótgróinnar merkingar, þá erum við að færa okkur frá sögulegu minnismerki yfir í hannaðan viðkomustað – sviðsetningu fyrir samfélagsmiðla og ljósmyndun, frekar en minningu. Upplifun ferðamanna: Tilvistarlegt sanngildi og persónuleg merking Þó margir ferðamenn viti ekki sögu flaksins, eða að annað flak hafi verið sett í staðinn, getur upplifunin engu að síður verið djúpstæð. Ferðin yfir víðáttumikla auðn, kyrrðina, veðrið og sjónræn áhrif landslagsins bjóða upp á það sem hefur verið kallað tilvistarlegt sanngildi (e. existential authenticity): þ.e. persónulega upplifun sem tengir einstaklinginn við stað, sjálfan sig og stundina – óháð sögulegum staðreyndum. Í þessu ljósi er hugsanlegt að nýtt flak geti, ef rétt er fram sett, veitt svipaða upplifun – en það þarf þá að vera heiðarlegt og upplýst val, ekki blekking eða hula yfir sögunni. Táknmynd eða minnismerki? Flugvélin sem vörumerki í landslagi Flakið á Sólheimasandi er nú orðið ímynd – það birtist í myndböndum, auglýsingum, kvikmyndum og á samfélagsmiðlum. Ferðamenn sækjast eftir staðnum ekki endilega vegna atburðarins 1973 heldur vegna þess sem staðurinn táknar: dularfullt, einstakt og myndrænt umhverfi. Þetta styrkir þá hugmynd að í samtímaferðaþjónustu sé hlutverki staða oft umbreytt: frá sögulegum tilvísunum yfir í markaðsdrifna táknmynd, þar sem sjónræn skírskotun ræður för. Í slíku samhengi getur útskipting flaksins virst rökrétt – en hún hefur dýpri afleiðingar fyrir traust og siðferðilegan grundvöll ferðaupplifunar. Tækifæri til faglegrar túlkunar og fræðslu Þó málið kalli á varfærni og ígrundun, felst í því einnig tækifæri. Ef Gunnfaxi verður settur upp með skýrum upplýsingum, túlkunarskiltum, eða jafnvel raunveruleikaauknum frásögnum (AR), getur hann orðið að minnisvarða fremur en blekkingu. Með því að greina frá bæði nauðlendingunni 1973 og sögu Gunnfaxa væri hægt að skapa fjölþætta, menningarlega fræðandi og sanngilda upplifun. Þá mætti einnig víkka út frásögnina og fjalla um flugsögu á Íslandi, þátt herafla í landinu á tímum kalda stríðsins, og þróun ferðaþjónustu og þjóðarímyndar á tímum samfélagsmiðla. Á mörkum sannleika og sviðsetningar Sólheimasandur er ekki lengur einungis staður – hann er vettvangur fyrir minningar, markaðssetningu og merkingu. Hugmyndin um að skipta út upprunalegu flaki með sambærilegri flugvél með annarri sögu er ekki einfaldlega verkfræðileg eða hagræn – hún snertir gildi okkar um sannleika, minningu og heiðarleika í frásögn. Ef breytingin verður gerð án fræðslu og skýrleika, þá tapar staðurinn hluta af sögulegri reisn sinni. En ef hún verður hluti af gagnsærri og faglegri túlkun, þá getur Gunnfaxi orðið táknrænt framhald – ekki í staðinn fyrir söguna, heldur til að vekja spurningar, fróðleik og dýpri upplifun. Spurningin er ekki aðeins hvað ferðamenn sjá – heldur hverju þeir trúa. Og hver ákveður hvaða útgáfa af sannleikanum lifir af. Höfundur er aðjúkt við Háskóla Ísansd og faglegur umsjónarmaður leiðsögunáms EHÍ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ferðaþjónusta Mýrdalshreppur Fréttir af flugi Guðmundur Björnsson Mest lesið Þriggja stiga þögn Bjarni Karlsson Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson Skoðun Nú þarf að gyrða sig í brók Gunnlaugur Stefánsson Skoðun Hvers vegna sífellt fleiri sækjast eftir einveru Ingrid Kuhlman Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Gegn hernaði hvers konar Gunnar Björgvinsson Skoðun Skoðun Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptráðs. Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Skoðun Gegn hernaði hvers konar Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Hvers vegna sífellt fleiri sækjast eftir einveru Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Þriggja stiga þögn Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Nú þarf að gyrða sig í brók Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Lesblindir og stuðningur í skólum Snævar Ívarsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun Rýnt í stöðu kvenna með örorkulífeyri Huld Magnúsdóttir skrifar Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson skrifar Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir skrifar Skoðun Þegar orkuöflun er sett á ís - dæmið frá Suður-Afríku Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans skrifar Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson skrifar Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar Skoðun Munar þig um 5-7 milljónir árlega? Jón Pétur Zimzen skrifar Skoðun Keldnaland – fjölmenn hverfi í mótun Þorsteinn R. Hermannsson skrifar Skoðun Eflum traustið Helgi Áss Grétarsson,Marta Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson skrifar Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Sjá meira
Flugvélarflak verður að fyrirbæri Á svörtum söndum Suðurlands liggur óvænt og áhrifamikil táknmynd íslenskrar ferðaþjónustu: hrörlegt flugvélarflak bandaríska hersins af gerðinni Douglas DC-3 sem nauðlenti á Sólheimasandi í nóvember 1973. Í áratugi stóð það nánast ósnert, lítt þekkt og umvafið kyrrð, en með tilkomu samfélagsmiðla og heimsókna „fræga fólksins” varð það einn mest heimsótti og ljósmyndaði ferðamannastaður Suðurlands. Nú hefur verið tilkynnt að landeigendur á Sólheimasandi hafi keypt aðra DC-3 flugvél, TF-ISB Gunnfaxa, með það í huga að setja hana í stað flaksins sem er að tærast upp að sögn eigenda. Þrátt fyrir að Gunnfaxi sé af sömu gerð og upphaflega vélin sem nauðlenti tengist hún ekki þeim atburði á neinn hátt. Þetta vekur spurningar – ekki aðeins um varðveislu sögunnar heldur einnig um eðli sanngildis (e. authenticity) í ferðaþjónustu, áhrif Disneyvæðingar (e. Disneyfication) og siðferðislega ábyrgð í frásögn og túlkun menningarminja. Upprunalega flakið: Hlutlægt sanngildi og söguleg skírskotun Upprunalega flakið er ekki bara sviðsmynd í landslaginu – það er áþreifanlegar minjar um sögulegan atburð. Þegar bandaríska vélin lenti vegna bilunar árið 1973 sluppu allir um borð heilir og höldnu. Allt sem nýtilegt þótti var fjarlægt úr vélinni, sem síðan var skilin eftir á sandinum – þar sem tíminn og náttúran hafa unnið sitt verk. Vélin hefur þannig smám saman tærst og sameinast landslaginu, þar til hún e.t.v. er orðin órjúfanlegur hluti bæði náttúrunnar og minningarinnar. Þessi efnislegi hlutur, á sínum upprunalega stað og í upprunalegu ástandi, er dæmi um það sem fræðimenn kalla hlutlægt sanngildi (e. object authenticity) — hugtak þar sem sannleikur hlutarins er dreginn af uppruna hans, óbreyttu ástandi og rúmsögulegu samhengi. Í áratugi var þessi upprunaleiki hvorki varðveittur né gerður að söluvöru. Flugvélin var bara þarna, hljóðlaust vitni að minniháttar atviki í kalda stríðinu, sem rann saman við íslenskt landslag. Tillagan um að skipta út flakinu: Sama vélategund, önnur merking Gunnfaxi, sem landeigendur hyggjast nú flytja austur, er sannarlega DC-3 vél líkt og sú sem nauðlenti – en hún tengist hvorki flughernum, staðnum né atburðinum sem gerðist 1973. Þótt skrokkurinn sé sambærilegur að lögun, er merkingin önnur. Hér kemur til sögunnar hugtakið skapað sanngildi (e. constructed authenticity): upplifun sem virðist „ekta“ í augum ferðamanna, þó að hún byggist ekki á upprunalegum staðreyndum. Ef Gunnfaxi er settur upp án skýrrar túlkunar er hætta á að staðurinn falli í eins konar óviljandi sviðsettan upprunaleika (e.staged authenticity), þar sem ferðamenn skynja upplifunina sem ekta þrátt fyrir að hún sé tilbúin framsetning. Disneyvæðing: Þegar flókin saga verður einföld sýning Þessi þróun dregur einnig fram spurninguna um Disneyvæðingu. Hugtakið lýsir ferli þar sem raunverulegir staðir eru einfaldaðir, gerðir sjónrænt aðlaðandi og hannaðir til að mæta væntingum neytenda. Þetta felur oft í sér: Að staðir séu þemavæddir og settir fram á sjónrænan hátt. Að menningarsaga sé snurfusuð og gerð aðgengileg í formi skemmtunar. Að staðir verði vörumerki sem seld eru áfram í fjölmiðlum. Að flókin saga verði gerð að einni tilfinningaríkri frásögn. Ef flakinu á Sólheimasandi verður skipt út fyrir annað, jafnvel sambærilegt, en án rótgróinnar merkingar, þá erum við að færa okkur frá sögulegu minnismerki yfir í hannaðan viðkomustað – sviðsetningu fyrir samfélagsmiðla og ljósmyndun, frekar en minningu. Upplifun ferðamanna: Tilvistarlegt sanngildi og persónuleg merking Þó margir ferðamenn viti ekki sögu flaksins, eða að annað flak hafi verið sett í staðinn, getur upplifunin engu að síður verið djúpstæð. Ferðin yfir víðáttumikla auðn, kyrrðina, veðrið og sjónræn áhrif landslagsins bjóða upp á það sem hefur verið kallað tilvistarlegt sanngildi (e. existential authenticity): þ.e. persónulega upplifun sem tengir einstaklinginn við stað, sjálfan sig og stundina – óháð sögulegum staðreyndum. Í þessu ljósi er hugsanlegt að nýtt flak geti, ef rétt er fram sett, veitt svipaða upplifun – en það þarf þá að vera heiðarlegt og upplýst val, ekki blekking eða hula yfir sögunni. Táknmynd eða minnismerki? Flugvélin sem vörumerki í landslagi Flakið á Sólheimasandi er nú orðið ímynd – það birtist í myndböndum, auglýsingum, kvikmyndum og á samfélagsmiðlum. Ferðamenn sækjast eftir staðnum ekki endilega vegna atburðarins 1973 heldur vegna þess sem staðurinn táknar: dularfullt, einstakt og myndrænt umhverfi. Þetta styrkir þá hugmynd að í samtímaferðaþjónustu sé hlutverki staða oft umbreytt: frá sögulegum tilvísunum yfir í markaðsdrifna táknmynd, þar sem sjónræn skírskotun ræður för. Í slíku samhengi getur útskipting flaksins virst rökrétt – en hún hefur dýpri afleiðingar fyrir traust og siðferðilegan grundvöll ferðaupplifunar. Tækifæri til faglegrar túlkunar og fræðslu Þó málið kalli á varfærni og ígrundun, felst í því einnig tækifæri. Ef Gunnfaxi verður settur upp með skýrum upplýsingum, túlkunarskiltum, eða jafnvel raunveruleikaauknum frásögnum (AR), getur hann orðið að minnisvarða fremur en blekkingu. Með því að greina frá bæði nauðlendingunni 1973 og sögu Gunnfaxa væri hægt að skapa fjölþætta, menningarlega fræðandi og sanngilda upplifun. Þá mætti einnig víkka út frásögnina og fjalla um flugsögu á Íslandi, þátt herafla í landinu á tímum kalda stríðsins, og þróun ferðaþjónustu og þjóðarímyndar á tímum samfélagsmiðla. Á mörkum sannleika og sviðsetningar Sólheimasandur er ekki lengur einungis staður – hann er vettvangur fyrir minningar, markaðssetningu og merkingu. Hugmyndin um að skipta út upprunalegu flaki með sambærilegri flugvél með annarri sögu er ekki einfaldlega verkfræðileg eða hagræn – hún snertir gildi okkar um sannleika, minningu og heiðarleika í frásögn. Ef breytingin verður gerð án fræðslu og skýrleika, þá tapar staðurinn hluta af sögulegri reisn sinni. En ef hún verður hluti af gagnsærri og faglegri túlkun, þá getur Gunnfaxi orðið táknrænt framhald – ekki í staðinn fyrir söguna, heldur til að vekja spurningar, fróðleik og dýpri upplifun. Spurningin er ekki aðeins hvað ferðamenn sjá – heldur hverju þeir trúa. Og hver ákveður hvaða útgáfa af sannleikanum lifir af. Höfundur er aðjúkt við Háskóla Ísansd og faglegur umsjónarmaður leiðsögunáms EHÍ.
Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei Skoðun
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptráðs. Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar
Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar
Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar
Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei Skoðun