Hver á auðlindir Íslands? – Kallar á nýja og skýra löggjöf Einar G. Harðarson skrifar 10. maí 2025 08:30 Ísland býr yfir ómetanlegum náttúruauðlindum sem eru grunnur að velferð þjóðarinnar. Þó er staðan sú að lagaramminn um eignarhald, nýtingu og ábyrgð er víða óljós, ósamræmdur eða úreltur. Þetta skapar hættu á ranglátu aðgengi, ósjálfbærri nýtingu og óljósri ábyrgð á tjóni sem hlýst af nýtingu eða náttúruvá. Tækninni fleygir hratt fram og nýjar auðlindir sem áður þóttu einskis virði verða verðmætar. Þetta krefst þess að Ísland bregðist við með skýrum og sanngjörnum lögum sem horfa fram á veginn. Sjórinn, fiskurinn og ábyrgðin Sjórinn umhverfis Ísland hefur verið nýttur um aldir og veiðiréttur er nú bundinn í kvótakerfi til að tryggja sjálfbæra nýtingu. Hins vegar eru ójafnvægi og spurningar um nýtingu, eignarhald og ábyrgð: Ólíkar veiðiaðferðir, ólík áhrif: Veiðar með botnvörpu geta skaðað sjávarbotn, búsvæði og fæðukeðju fiskanna. Á meðan valda veiðar með línu eða uppsjávarveiðafærum minni spjöllum. Engin raunveruleg lagaleg aðgreining er á milli þessara aðferða þegar kemur að umhverfisábyrgð. Eignarhald eða réttindi? Hafið innan 200 mílna telst innan lögsögu Íslands, en réttindin eru úthlutuð einkaaðilum með kvóta. Spurt er hvort þjóðin fái réttmætt endurgjald fyrir þessa nýtingu eða hvort réttindin séu of einhliða gefin til fárra aðila án nægrar samfélagslegrar ábyrgðar. Hver ber ábyrgð gagnvart fólki í sjávarþorpum sem kvóti er seldur úr? Um þetta er deilt í dag og læt ég aðra um það. Búvörulög þurfa einnig að vera innan þess lagaramma og í samræmi við önnur lög sem taka á auðlindamálum. Loft, vindur og sjávarföll – Ónýttar og óskilgreindar auðlindir Í íslenskum lögum er eignarhald lands skilgreint niður að miðju jarðar. Það nær yfir jarðhita, málma og annað sem þar finnst. En hvað með það sem er fyrir ofan landið? Loftið og vindurinn: Það er ekki ljóst hver á réttinn til að nýta loftið yfir landi, t.d. með vindmyllum. Með vaxandi nýtingu vindorku þarf að skýra hvort landeigendur eigi rétt til leigu, gjalda eða hagnýtingar á vindinum – eða hvort slíkt eigi að vera sameign þjóðarinnar. Sjávarföll og orka: Landeigendur eiga land út að 100 metrum frá stórstraumsfjöru. Geta þeir einir ráðið nýtingu sjávarfalla til orkuframleiðslu á þessu svæði? Hver verndar almenna hagsmuni gagnvart einkaframtaki á þessum svæðum? Andrúmsloft, vatn og skordýr– auðlindir framtíðarinnar Loft og vatn hafa lengi verið talin sjálfsögð réttindi allra. En þróunin bendir til annars: Loft til öndunar: Með aukinni mengun, tækniþróun og lofthreinsikerfum gæti komið að því að menn greiði fyrir hreint loft. Vatn úr náttúrunni: Sama má segja um aðgengi að hreinu drykkjarvatni úr lækjum eða jörðu. Ef einkaaðilar sækja um leyfi til vatnsöflunar, hver ver þá almannaeign eða tryggir aðgang allra eða á það að verða söluvara? Skordýr hafa verið notuð hér lengi til manneldis svo sem í hunangsræktun. Margs Konar skordýr hafa að geyma efni sem við þurfum. Mörg eru nú þegar notuð til manneldis víða um heim t.d. Engisprettur. Lög þurfa að skilgreina þessi réttindi áður en markaðsvæðing eða einkavæðing þessara grunnþarfa verður staðreynd. Jarðalög og vatnalög ásamt veiði og sjávarútvegs lögum taka ekki á nema hluta af þessum atriðum. Ábyrgð á náttúruvá og eignaábyrgð Í dag ber verslunareigandi ábyrgð ef viðskiptavinur dettur í hálku fyrir framan verslun. Hálka er samt hluti af náttúrunni okkar. En þegar náttúran „sjálf“ veldur tjóni, t.d. með eldgosum, skriðuföllum eða jarðskjálfta, er ábyrgðin óljós: Ábyrgð landeiganda? Er eðlilegt að eigandi jarðar beri ábyrgð á tjóni sem af náttúruvá hlýst frá landi hans? Eða er það samfélagið í heild sem ber áhættuna? Ósamræmi í ábyrgð: Þetta sýnir ósamræmi í núverandi lögum og þörf á að samræma ábyrgð, hvort sem um er að ræða mannleg mistök, veðurfar eða náttúruvá. Framtíðarsýn og áskorun til stjórnvalda Framtíðin mun leiða til nýrra auðlinda og nýrrar tækni sem kallar á skýr lög um eignarhald, nýtingu og samfélagslega ábyrgð. Því þarf að setja: Skýr heildar ákvæði um eignarhald og nýtingu sjávar, lands, lofts, vatns, vinds og orku. Reglur um ábyrgð vegna skemmda og náttúruáhrifa. Tryggingu fyrir að nýting auðlinda verði sanngjörn, sjálfbær og samfélaginu í hag. Grunnþarfir lífs – eins og loft og vatn – verði einkavæddar án samfélagslegrar umræðu og réttlætis. Ísland stendur frammi fyrir stórri löggjafaráskorun. Hvort sem um er að ræða fisk í sjónum, bústofn og landnýtingu, vind í loftinu, sjávarföll eða vatn í ám og lækjum, þá þarf að tryggja að auðlindir Íslands séu nýttar með ábyrgð og í þágu atvinnulífs og allra landsmanna. Það er skylda okkar í dag að móta lög sem standast tímans tönn og þjóna hagsmunum framtíðarinnar. Höfundur er löggiltur fasteignasali. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Einar G. Harðarson Mest lesið Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir Skoðun Skoðun Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Sjá meira
Ísland býr yfir ómetanlegum náttúruauðlindum sem eru grunnur að velferð þjóðarinnar. Þó er staðan sú að lagaramminn um eignarhald, nýtingu og ábyrgð er víða óljós, ósamræmdur eða úreltur. Þetta skapar hættu á ranglátu aðgengi, ósjálfbærri nýtingu og óljósri ábyrgð á tjóni sem hlýst af nýtingu eða náttúruvá. Tækninni fleygir hratt fram og nýjar auðlindir sem áður þóttu einskis virði verða verðmætar. Þetta krefst þess að Ísland bregðist við með skýrum og sanngjörnum lögum sem horfa fram á veginn. Sjórinn, fiskurinn og ábyrgðin Sjórinn umhverfis Ísland hefur verið nýttur um aldir og veiðiréttur er nú bundinn í kvótakerfi til að tryggja sjálfbæra nýtingu. Hins vegar eru ójafnvægi og spurningar um nýtingu, eignarhald og ábyrgð: Ólíkar veiðiaðferðir, ólík áhrif: Veiðar með botnvörpu geta skaðað sjávarbotn, búsvæði og fæðukeðju fiskanna. Á meðan valda veiðar með línu eða uppsjávarveiðafærum minni spjöllum. Engin raunveruleg lagaleg aðgreining er á milli þessara aðferða þegar kemur að umhverfisábyrgð. Eignarhald eða réttindi? Hafið innan 200 mílna telst innan lögsögu Íslands, en réttindin eru úthlutuð einkaaðilum með kvóta. Spurt er hvort þjóðin fái réttmætt endurgjald fyrir þessa nýtingu eða hvort réttindin séu of einhliða gefin til fárra aðila án nægrar samfélagslegrar ábyrgðar. Hver ber ábyrgð gagnvart fólki í sjávarþorpum sem kvóti er seldur úr? Um þetta er deilt í dag og læt ég aðra um það. Búvörulög þurfa einnig að vera innan þess lagaramma og í samræmi við önnur lög sem taka á auðlindamálum. Loft, vindur og sjávarföll – Ónýttar og óskilgreindar auðlindir Í íslenskum lögum er eignarhald lands skilgreint niður að miðju jarðar. Það nær yfir jarðhita, málma og annað sem þar finnst. En hvað með það sem er fyrir ofan landið? Loftið og vindurinn: Það er ekki ljóst hver á réttinn til að nýta loftið yfir landi, t.d. með vindmyllum. Með vaxandi nýtingu vindorku þarf að skýra hvort landeigendur eigi rétt til leigu, gjalda eða hagnýtingar á vindinum – eða hvort slíkt eigi að vera sameign þjóðarinnar. Sjávarföll og orka: Landeigendur eiga land út að 100 metrum frá stórstraumsfjöru. Geta þeir einir ráðið nýtingu sjávarfalla til orkuframleiðslu á þessu svæði? Hver verndar almenna hagsmuni gagnvart einkaframtaki á þessum svæðum? Andrúmsloft, vatn og skordýr– auðlindir framtíðarinnar Loft og vatn hafa lengi verið talin sjálfsögð réttindi allra. En þróunin bendir til annars: Loft til öndunar: Með aukinni mengun, tækniþróun og lofthreinsikerfum gæti komið að því að menn greiði fyrir hreint loft. Vatn úr náttúrunni: Sama má segja um aðgengi að hreinu drykkjarvatni úr lækjum eða jörðu. Ef einkaaðilar sækja um leyfi til vatnsöflunar, hver ver þá almannaeign eða tryggir aðgang allra eða á það að verða söluvara? Skordýr hafa verið notuð hér lengi til manneldis svo sem í hunangsræktun. Margs Konar skordýr hafa að geyma efni sem við þurfum. Mörg eru nú þegar notuð til manneldis víða um heim t.d. Engisprettur. Lög þurfa að skilgreina þessi réttindi áður en markaðsvæðing eða einkavæðing þessara grunnþarfa verður staðreynd. Jarðalög og vatnalög ásamt veiði og sjávarútvegs lögum taka ekki á nema hluta af þessum atriðum. Ábyrgð á náttúruvá og eignaábyrgð Í dag ber verslunareigandi ábyrgð ef viðskiptavinur dettur í hálku fyrir framan verslun. Hálka er samt hluti af náttúrunni okkar. En þegar náttúran „sjálf“ veldur tjóni, t.d. með eldgosum, skriðuföllum eða jarðskjálfta, er ábyrgðin óljós: Ábyrgð landeiganda? Er eðlilegt að eigandi jarðar beri ábyrgð á tjóni sem af náttúruvá hlýst frá landi hans? Eða er það samfélagið í heild sem ber áhættuna? Ósamræmi í ábyrgð: Þetta sýnir ósamræmi í núverandi lögum og þörf á að samræma ábyrgð, hvort sem um er að ræða mannleg mistök, veðurfar eða náttúruvá. Framtíðarsýn og áskorun til stjórnvalda Framtíðin mun leiða til nýrra auðlinda og nýrrar tækni sem kallar á skýr lög um eignarhald, nýtingu og samfélagslega ábyrgð. Því þarf að setja: Skýr heildar ákvæði um eignarhald og nýtingu sjávar, lands, lofts, vatns, vinds og orku. Reglur um ábyrgð vegna skemmda og náttúruáhrifa. Tryggingu fyrir að nýting auðlinda verði sanngjörn, sjálfbær og samfélaginu í hag. Grunnþarfir lífs – eins og loft og vatn – verði einkavæddar án samfélagslegrar umræðu og réttlætis. Ísland stendur frammi fyrir stórri löggjafaráskorun. Hvort sem um er að ræða fisk í sjónum, bústofn og landnýtingu, vind í loftinu, sjávarföll eða vatn í ám og lækjum, þá þarf að tryggja að auðlindir Íslands séu nýttar með ábyrgð og í þágu atvinnulífs og allra landsmanna. Það er skylda okkar í dag að móta lög sem standast tímans tönn og þjóna hagsmunum framtíðarinnar. Höfundur er löggiltur fasteignasali.
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun