Sjálfbærni í stað sóunar Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar 19. maí 2025 08:33 Á undanförnum áratugum hefur fataverslun og neyslumenning þróast á áður óþekktan hátt. Áður fyrr voru fatakaup bundin við árstíðaskipti og raunverulega þörf en nú eru þau orðin hluti af hraðri hringrás tískuiðnaðarins þar sem nýjar vörur koma vikulega, eða daglega, á markað. Það er kominn tími til að endurhugsa fatakaup. Saga hraðtísku - Frá iðnbyltingu til netverslana Í kjölfar iðnbyltingarinnar á 19. öld varð framleiðsla fatnaðar auðveldari og ódýrari. Þessi þróun jókst hratt á 20. öld, einkum eftir síðari heimsstyrjöldina. Þegar verksmiðjur fluttust til láglaunalanda á 8. og 9. áratugnum varð fatnaður enn ódýrari og aðgengilegri. Merki á borð við Zara og H&M þróuðu ný viðskiptamódel hraðtískunnar (e. fast fashion) þar sem nýjar flíkur birtast í búðum innan örfárra vikna eftir að búið er að skanna hvað þekktu tískuhúsin eru að bjóða upp á. Á síðustu árum hafa netverslanir eins og Shein og Temu hraðað þessari þróun enn frekar og skapað háhraðatísku eða „ultra fast fashion“, þar sem þúsundir nýrra flíka birtast á hverjum degi á vefsíðum þeirra. Tölulegar staðreyndir Magn framleiðslu og sóunar er gríðarlegt en á heimsvísu eru framleidd yfir 100 milljarðar flíka árlega. Um 85% af textíl endar annað hvort í urðun eða í brennslu en aðeins 1% er raunverulega endurunnið í nýjan textíl. Í Evrópu kaupir hver einstaklingur að meðaltali 26 kg af textíl árlega og fleygir 11 kg. Í Bandaríkjunum hafa fatakaup aukist um 60% frá árinu 2000, á meðan meðalnotkunartími hverrar flíkur hefur styst um 36%. Umhverfisáhrif hraðtísku eru ógnvænleg en tískuiðnaðurinn notar 79 milljarða rúmmetra af vatni árlega (sturluð staðreynd!) meira en samanlögð árleg vatnsnotkun Frakklands, Þýskalands og Bretlands! Framleiðsla á einum bómullarbol getur krafist allt að 2.700 lítra af vatni, sem jafngildir því sem einn einstaklingur neytir yfir þriggja ára tímabil. Þrælahald í nýjum búningi Vinnuafl fataverksmiðja er í raun nútíma þrælahald. Yfir 75 milljónir einstaklinga starfa í textíliðnaði á heimsvísu, þar af um 80% konur, margar í þróunarlöndum við skelfilegar aðstæður þar sem engin réttindi eru virt og engin grið gefin frekar en við annars konar þrælahald. Hvað getum við gert? Íslenskir neytendur eru meðal þeirra sem kaupa mest af fötum miðað við höfðatölu í Evrópu og skyldi engan undra. Samtímis vex áhugi á sparnaði og nægjusemi, með því að endurnýta, bæta og endurhanna sem eru sannarlega góðar fréttir. Þrifthreyfingin (e. the second hand/thrifting revolution) er sannarlega í sókn á Íslandi. Þar má helst nefna fataskiptamarkaði sem hafa sprottið upp á vinnustöðum og hjá félagasamtökum, básaleigur verða sífellt vinsælli sem og sölusíður þar sem nýr og notaður fatnaður gengur kaupum og sölum. Nú á dögunum fór sala á notuðum fatnaði af netsíðunni Vinted fram úr sölu á nýjum fatnaði af vefsíðum í Frakklandi, landi tískunnar. Um leið og endurnýting og meðvitaðri kauphegðun fær sífellt meiri hljómgrunn, sérstaklega meðal yngri kynslóða megum við hin eldri sannarlega standa okkur betur. Á tímum ofneyslu og ógnvekjandi framleiðslu á kostnað fólks (þar á meðal barna!), umhverfis og náttúru verðum við að staldra við og spyrja okkur; þarf ég virkilega þessa flík? Hvaða spor skilur hún eftir sig á jörðinni? Hver framleiddi hana og við hvaða kjör? Stjórnvöld geta sannarlega haft áhrif til dæmis með því að flokka textíl á skilvirkari hátt svo auðveldara sé að endurnýta fatnað. Hægt er að gera gera þjónustu saumastofa frádráttarbæra til skatts sem og kaup á þjónustu básaleiga og veita fyrirtækjum sem endurhanna fatnað ívilnanir. Þá væri hægt að banna innflutning á fatnaði sem ekki stenst umhverfisvottun og þannig stuðla að aukinni meðvitund í samfélaginu. Það sem við gerum skiptir máli Tökum meðvitaða ákvörðun og veljum að taka skref í átt að breytingum. Kaupum minna og vöndum valið. Styðjum þannig við sanngjarna framleiðslu og minni framleiðendur sem huga að umhverfisvernd og sjálfbærni. Þannig veljum við gæði fram yfir magn og styðjum gjarnan við staðbundna framleiðslu sem er sanngirnisvottuð (e. fair trade). Nýtum betur það sem við eigum, gerum við, skiptumst á, þriftum og leigjum fatnað fyrir sérstök tilefni. Verum líka dugleg að fræðast um málefnið og áhrif háhraðatísku á umhverfi og samfélög. Við getum öll haft áhrif með því að stíga út úr sjálfvirkri og óðri neyslumenningu og inn í þá meðvitaðri og ábyrgari. Höfundur er umhverfissinni og áhugamanneskja um endurnýtingu, kennari og ritari Vinstrihreyfingarinnar græns framboðs Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Vinstri græn Umhverfismál Neytendur Mest lesið Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson Skoðun Skoðun Skoðun Jöfn skipting skulda og eigna í sambúð Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ólögleg veðmálastarfsemi á Íslandi Hákon Skúlason skrifar Skoðun Bætum fleiri stólum við borðið Ingibjörg Lilja Þórmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Pyrrosar sigur Helgi Tómasson skrifar Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson skrifar Skoðun Allt fyrir Brussel og Nató, hitt reddast einhvern veginn Davíð Bergmann skrifar Skoðun Forljót grá hús Hjalti Andrason skrifar Skoðun Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson skrifar Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Sjá meira
Á undanförnum áratugum hefur fataverslun og neyslumenning þróast á áður óþekktan hátt. Áður fyrr voru fatakaup bundin við árstíðaskipti og raunverulega þörf en nú eru þau orðin hluti af hraðri hringrás tískuiðnaðarins þar sem nýjar vörur koma vikulega, eða daglega, á markað. Það er kominn tími til að endurhugsa fatakaup. Saga hraðtísku - Frá iðnbyltingu til netverslana Í kjölfar iðnbyltingarinnar á 19. öld varð framleiðsla fatnaðar auðveldari og ódýrari. Þessi þróun jókst hratt á 20. öld, einkum eftir síðari heimsstyrjöldina. Þegar verksmiðjur fluttust til láglaunalanda á 8. og 9. áratugnum varð fatnaður enn ódýrari og aðgengilegri. Merki á borð við Zara og H&M þróuðu ný viðskiptamódel hraðtískunnar (e. fast fashion) þar sem nýjar flíkur birtast í búðum innan örfárra vikna eftir að búið er að skanna hvað þekktu tískuhúsin eru að bjóða upp á. Á síðustu árum hafa netverslanir eins og Shein og Temu hraðað þessari þróun enn frekar og skapað háhraðatísku eða „ultra fast fashion“, þar sem þúsundir nýrra flíka birtast á hverjum degi á vefsíðum þeirra. Tölulegar staðreyndir Magn framleiðslu og sóunar er gríðarlegt en á heimsvísu eru framleidd yfir 100 milljarðar flíka árlega. Um 85% af textíl endar annað hvort í urðun eða í brennslu en aðeins 1% er raunverulega endurunnið í nýjan textíl. Í Evrópu kaupir hver einstaklingur að meðaltali 26 kg af textíl árlega og fleygir 11 kg. Í Bandaríkjunum hafa fatakaup aukist um 60% frá árinu 2000, á meðan meðalnotkunartími hverrar flíkur hefur styst um 36%. Umhverfisáhrif hraðtísku eru ógnvænleg en tískuiðnaðurinn notar 79 milljarða rúmmetra af vatni árlega (sturluð staðreynd!) meira en samanlögð árleg vatnsnotkun Frakklands, Þýskalands og Bretlands! Framleiðsla á einum bómullarbol getur krafist allt að 2.700 lítra af vatni, sem jafngildir því sem einn einstaklingur neytir yfir þriggja ára tímabil. Þrælahald í nýjum búningi Vinnuafl fataverksmiðja er í raun nútíma þrælahald. Yfir 75 milljónir einstaklinga starfa í textíliðnaði á heimsvísu, þar af um 80% konur, margar í þróunarlöndum við skelfilegar aðstæður þar sem engin réttindi eru virt og engin grið gefin frekar en við annars konar þrælahald. Hvað getum við gert? Íslenskir neytendur eru meðal þeirra sem kaupa mest af fötum miðað við höfðatölu í Evrópu og skyldi engan undra. Samtímis vex áhugi á sparnaði og nægjusemi, með því að endurnýta, bæta og endurhanna sem eru sannarlega góðar fréttir. Þrifthreyfingin (e. the second hand/thrifting revolution) er sannarlega í sókn á Íslandi. Þar má helst nefna fataskiptamarkaði sem hafa sprottið upp á vinnustöðum og hjá félagasamtökum, básaleigur verða sífellt vinsælli sem og sölusíður þar sem nýr og notaður fatnaður gengur kaupum og sölum. Nú á dögunum fór sala á notuðum fatnaði af netsíðunni Vinted fram úr sölu á nýjum fatnaði af vefsíðum í Frakklandi, landi tískunnar. Um leið og endurnýting og meðvitaðri kauphegðun fær sífellt meiri hljómgrunn, sérstaklega meðal yngri kynslóða megum við hin eldri sannarlega standa okkur betur. Á tímum ofneyslu og ógnvekjandi framleiðslu á kostnað fólks (þar á meðal barna!), umhverfis og náttúru verðum við að staldra við og spyrja okkur; þarf ég virkilega þessa flík? Hvaða spor skilur hún eftir sig á jörðinni? Hver framleiddi hana og við hvaða kjör? Stjórnvöld geta sannarlega haft áhrif til dæmis með því að flokka textíl á skilvirkari hátt svo auðveldara sé að endurnýta fatnað. Hægt er að gera gera þjónustu saumastofa frádráttarbæra til skatts sem og kaup á þjónustu básaleiga og veita fyrirtækjum sem endurhanna fatnað ívilnanir. Þá væri hægt að banna innflutning á fatnaði sem ekki stenst umhverfisvottun og þannig stuðla að aukinni meðvitund í samfélaginu. Það sem við gerum skiptir máli Tökum meðvitaða ákvörðun og veljum að taka skref í átt að breytingum. Kaupum minna og vöndum valið. Styðjum þannig við sanngjarna framleiðslu og minni framleiðendur sem huga að umhverfisvernd og sjálfbærni. Þannig veljum við gæði fram yfir magn og styðjum gjarnan við staðbundna framleiðslu sem er sanngirnisvottuð (e. fair trade). Nýtum betur það sem við eigum, gerum við, skiptumst á, þriftum og leigjum fatnað fyrir sérstök tilefni. Verum líka dugleg að fræðast um málefnið og áhrif háhraðatísku á umhverfi og samfélög. Við getum öll haft áhrif með því að stíga út úr sjálfvirkri og óðri neyslumenningu og inn í þá meðvitaðri og ábyrgari. Höfundur er umhverfissinni og áhugamanneskja um endurnýtingu, kennari og ritari Vinstrihreyfingarinnar græns framboðs
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun
Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun
Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar
Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar
Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun
Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun