Ómeðvituð vörn í orðræðu – þegar vald ver sjálft sig Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar 17. júlí 2025 11:01 Í valdakerfum almennt kann ómeðvituð vörn að birtast í tóni, formi og rökfærslu. Ekki endilega í inntaki umræðuefnisins – heldur í því hvernig gagnrýni er svarað. Þegar einhver stendur í pontu og bendir á skaðlegt mynstur – þá mætir hann oft ekki skilningi heldur raddfestum og málefnalegum veggjum. „Við berum ábyrgð á heildarmyndinni – ekki tilfinningalegum undirtónum einstakra mála.“ „Við verðum að forðast að reisa stefnu á tilfinningalegum sveiflum.“ „Ég skil að fólk hafi tilfinningar – en við verðum að taka mið af staðreyndum.“ „Við verðum að gæta að trúverðugleika stofnana, ekki lúta persónulegum kröfum.“ Þar ómar rómur hinnar lærðu og ómeðvituðu varnar: „Hún verst gagnrýninni, brýtur hana í málefnalega samantekt – og heldur svo áfram óbreytt.“ Réttlætingin er sameiginleg rödd – ekki bara einstaklingsbundin vörn Ómeðvitaða vörnin birtist ekki bara sem manneskja. Hún er rödd kerfisins. Hún birtist í orðræðu, í mótvægisaðgerðum, í reglugerðum, í áréttingu um jafnvægi og velsæmi. Hún segir: „Við tökum þessum sjónarmiðum alvarlega – en…“ „Við skiljum að þetta snerti marga – en við verðum að halda okkur við staðreyndir.“ „Við erum öll í þessu saman – og það skiptir máli að vera ábyrg.“ Að baki þessum röddum býr óttinn við það sem raunverulegur skilningur krefst: Viðurkenningar á áhrifum. Tilfinningalegrar ábyrgðar. Opins huga. Breytinga. Að taka ábyrgð krefst þess að við þolum óþægindi án þess að fara í vörn – við verðum þess í stað að leyfa sektarkennd, vangaveltum og spurningum að komast að – án þess að hneykslast, án hroka. Ómeðvitaða vörnin leyfir það þó ekki – því þá þyrfti hún að afhjúpast sem mannleg og ófullkomin og það má hún hvorki opinberlega né heldur ein og sér með sjálfri sér. Það sem birtist í kerfinu – og í stofunni heima Mannskepnan er gædd flokkunarhæfni og aðlögunarhæfni. Hún gerir sér einnig eigið mynstur án þess að vera mikið meðvituð um það dags daglega. Hún greinir, nefnir, aðskilur og sér mynstur í umhverfinu, í öðrum – og stundum í sjálfri sér ef hún leyfir einhverja sjálfsskoðun. Stundum breytist þessi hæfileiki í ómeðvitaða vörn, um leið og við mætum röddum sem ögra þeirri sjálfs- og heimsmynd sem okkur þykir vera sú eina rétta. Við skynjum, en stundum leyfum við okkur ekki að finna. Við sjáum, en það er auðveldara að flýja á bak við viðhorf sem við höfum tileinkað okkur og beina fingrinum að „hinum sem skilur ekkert“. Þarna fæðist ómeðvituð vörn. Hún skynjar umhverfið – en eigið landslag er stundum ókannað. Hún hefur auga fyrir mynstrum annarra. Hún bendir á kerfi, skekkjur og vald – en þegar athyglin beinist loks að henni sjálfri, breytist næmnin í réttlætingu: „Ég skil að þetta er erfitt, en við verðum að horfa á heildarmyndina og ekki festast í smáatriðum.“ „Ég vil nálgast þetta rökrétt og halda andrúmsloftinu rólegu.“ „Það gagnast engum að vera í tilfinningalegu uppnámi yfir þessu.“ Því þótt „greiningin“ virðist gagnleg – getur hún orðið að skel sem hindrar framgang og tengsl. Ómeðvituð vörn skapar tilfinningu fyrir ábyrgð og skynsemi, án þess að hún sé til staðar. Hún getur virst vera skref að skilningi – en reynist í raun veggur gegn breytingum og tengslum. Greining án ábyrgðar getur orðið að sjálfsvörn. Þegar við verjum okkar eigin rann eða „okkar“ málstað með rökum – þá losnum við undan ábyrgðinni sem særir yfirborðsmennskuna og lokar á umbreytingu og innri þroska okkar. Ekkert breytist, allt endurtekur sig – flokkunarhæfnin og aðgreiningagreindin stýra sviðinu og við aftengjumst innan vanans. Réttlæting sem sjálfsvörn Það hefur aldrei verið neinum notalegt að kúra uppi í sófa með réttlætingunni. Hún er ekki mjúkt teppi – hún er herpt vöðvaviðbragð. Hún setur líkama og hjarta í „réttláta“ varnarstöðu. Hún talar kannski rólega, skýrir allt út – en hún hleypir engu nær. Kannski vissu um eigið ágæti, en ekki sektarkennd, ekki angurværð, ekki sorg eða viðurkenningu eigin áhrifa. Réttlætingin segir: „Ég skil sjálfa mig.“ – og það er nóg. Í orðum hennar felst hins vegar: „Ég ætla ekki að horfa lengra. Ég held mig við skoðanir sem ég þekki og samþykktar eru í mínu nærumhverfi.“ Við þetta verður til mynstur – ekki rými fyrir skilning, heldur múr sem ver sjálfsmyndina og um leið tíðarandann. Réttlæting byrjar oft sem eðlislægt viðbragð. Verði réttlætingin að vana – verður hún að mynstri sem stöðvar breytingu. Þar fæðist ómeðvituð vörnin: sú sem verst gagnrýni – og breytist ekki. Lokaorð Við þurfum ekki að fjandskapast við ómeðvituðu vörnina í okkur. Það er hins vegar mikilvægt að taka eftir henni og að leggja hana til hliðar er dagleg þjálfun til bættra tengsla og samfélags í heild sinni. Ómeðvituð vörnin er bergmál árhundraðanna. Mynstrið varð til þegar við þurftum skjól – í stríði, í þöggun, í skömminni. Framtíðin krefst þess að við leyfum okkur að vera það sem við erum. Það er auðvelt að sjá og greina mynstur í öðrum og í kerfum. En umbreytingin byrjar þegar við leyfum okkur að horfa á hvernig eigin þátttaka speglar þessi sömu mynstur – þau sem við vonumst til að breytist. Réttlætingin, þessi herpti vöðvi, verndar ekki lengur – hún hindrar framgang. Ef við viljum breyta mynstrum – ekki bara greina þau – þurfum við að leggja frá okkur vörnina og ganga inn í meðvitað og einlægt samband við okkur sjálf, aðra og samfélagið í heild sinni. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og mastersnemi í heildrænum læknavísindum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall Skoðun Halldór 27.03.2024 Halldór Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson Skoðun Skoðun Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson skrifar Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Stokkhólmseinkenni sem við ættum að forðast Aðalsteinn Júlíus Magnússon skrifar Skoðun Eflum iðnlöggjöfina og stöðvum brotin Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Vaxtamunarviðskipti láta aftur á sér kræla Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Græðgin í forgrunni Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Greiningar eða lausnir – hvort vegur þyngra? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sterk staða Hafnarfjarðar Orri Björnsson skrifar Skoðun Bless bless jafnlaunavottun Sigríður Margrét Oddsdóttir skrifar Skoðun Miðstýrt skólakerfi eða fjölbreytni með samræmdu gæðamati? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Heiðursgestur Viðreisnar vill heimsveldi Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Veðmál barna – hættulegur leikur sem hægt er að stöðva Jóhann Steinar Ingimundarson skrifar Sjá meira
Í valdakerfum almennt kann ómeðvituð vörn að birtast í tóni, formi og rökfærslu. Ekki endilega í inntaki umræðuefnisins – heldur í því hvernig gagnrýni er svarað. Þegar einhver stendur í pontu og bendir á skaðlegt mynstur – þá mætir hann oft ekki skilningi heldur raddfestum og málefnalegum veggjum. „Við berum ábyrgð á heildarmyndinni – ekki tilfinningalegum undirtónum einstakra mála.“ „Við verðum að forðast að reisa stefnu á tilfinningalegum sveiflum.“ „Ég skil að fólk hafi tilfinningar – en við verðum að taka mið af staðreyndum.“ „Við verðum að gæta að trúverðugleika stofnana, ekki lúta persónulegum kröfum.“ Þar ómar rómur hinnar lærðu og ómeðvituðu varnar: „Hún verst gagnrýninni, brýtur hana í málefnalega samantekt – og heldur svo áfram óbreytt.“ Réttlætingin er sameiginleg rödd – ekki bara einstaklingsbundin vörn Ómeðvitaða vörnin birtist ekki bara sem manneskja. Hún er rödd kerfisins. Hún birtist í orðræðu, í mótvægisaðgerðum, í reglugerðum, í áréttingu um jafnvægi og velsæmi. Hún segir: „Við tökum þessum sjónarmiðum alvarlega – en…“ „Við skiljum að þetta snerti marga – en við verðum að halda okkur við staðreyndir.“ „Við erum öll í þessu saman – og það skiptir máli að vera ábyrg.“ Að baki þessum röddum býr óttinn við það sem raunverulegur skilningur krefst: Viðurkenningar á áhrifum. Tilfinningalegrar ábyrgðar. Opins huga. Breytinga. Að taka ábyrgð krefst þess að við þolum óþægindi án þess að fara í vörn – við verðum þess í stað að leyfa sektarkennd, vangaveltum og spurningum að komast að – án þess að hneykslast, án hroka. Ómeðvitaða vörnin leyfir það þó ekki – því þá þyrfti hún að afhjúpast sem mannleg og ófullkomin og það má hún hvorki opinberlega né heldur ein og sér með sjálfri sér. Það sem birtist í kerfinu – og í stofunni heima Mannskepnan er gædd flokkunarhæfni og aðlögunarhæfni. Hún gerir sér einnig eigið mynstur án þess að vera mikið meðvituð um það dags daglega. Hún greinir, nefnir, aðskilur og sér mynstur í umhverfinu, í öðrum – og stundum í sjálfri sér ef hún leyfir einhverja sjálfsskoðun. Stundum breytist þessi hæfileiki í ómeðvitaða vörn, um leið og við mætum röddum sem ögra þeirri sjálfs- og heimsmynd sem okkur þykir vera sú eina rétta. Við skynjum, en stundum leyfum við okkur ekki að finna. Við sjáum, en það er auðveldara að flýja á bak við viðhorf sem við höfum tileinkað okkur og beina fingrinum að „hinum sem skilur ekkert“. Þarna fæðist ómeðvituð vörn. Hún skynjar umhverfið – en eigið landslag er stundum ókannað. Hún hefur auga fyrir mynstrum annarra. Hún bendir á kerfi, skekkjur og vald – en þegar athyglin beinist loks að henni sjálfri, breytist næmnin í réttlætingu: „Ég skil að þetta er erfitt, en við verðum að horfa á heildarmyndina og ekki festast í smáatriðum.“ „Ég vil nálgast þetta rökrétt og halda andrúmsloftinu rólegu.“ „Það gagnast engum að vera í tilfinningalegu uppnámi yfir þessu.“ Því þótt „greiningin“ virðist gagnleg – getur hún orðið að skel sem hindrar framgang og tengsl. Ómeðvituð vörn skapar tilfinningu fyrir ábyrgð og skynsemi, án þess að hún sé til staðar. Hún getur virst vera skref að skilningi – en reynist í raun veggur gegn breytingum og tengslum. Greining án ábyrgðar getur orðið að sjálfsvörn. Þegar við verjum okkar eigin rann eða „okkar“ málstað með rökum – þá losnum við undan ábyrgðinni sem særir yfirborðsmennskuna og lokar á umbreytingu og innri þroska okkar. Ekkert breytist, allt endurtekur sig – flokkunarhæfnin og aðgreiningagreindin stýra sviðinu og við aftengjumst innan vanans. Réttlæting sem sjálfsvörn Það hefur aldrei verið neinum notalegt að kúra uppi í sófa með réttlætingunni. Hún er ekki mjúkt teppi – hún er herpt vöðvaviðbragð. Hún setur líkama og hjarta í „réttláta“ varnarstöðu. Hún talar kannski rólega, skýrir allt út – en hún hleypir engu nær. Kannski vissu um eigið ágæti, en ekki sektarkennd, ekki angurværð, ekki sorg eða viðurkenningu eigin áhrifa. Réttlætingin segir: „Ég skil sjálfa mig.“ – og það er nóg. Í orðum hennar felst hins vegar: „Ég ætla ekki að horfa lengra. Ég held mig við skoðanir sem ég þekki og samþykktar eru í mínu nærumhverfi.“ Við þetta verður til mynstur – ekki rými fyrir skilning, heldur múr sem ver sjálfsmyndina og um leið tíðarandann. Réttlæting byrjar oft sem eðlislægt viðbragð. Verði réttlætingin að vana – verður hún að mynstri sem stöðvar breytingu. Þar fæðist ómeðvituð vörnin: sú sem verst gagnrýni – og breytist ekki. Lokaorð Við þurfum ekki að fjandskapast við ómeðvituðu vörnina í okkur. Það er hins vegar mikilvægt að taka eftir henni og að leggja hana til hliðar er dagleg þjálfun til bættra tengsla og samfélags í heild sinni. Ómeðvituð vörnin er bergmál árhundraðanna. Mynstrið varð til þegar við þurftum skjól – í stríði, í þöggun, í skömminni. Framtíðin krefst þess að við leyfum okkur að vera það sem við erum. Það er auðvelt að sjá og greina mynstur í öðrum og í kerfum. En umbreytingin byrjar þegar við leyfum okkur að horfa á hvernig eigin þátttaka speglar þessi sömu mynstur – þau sem við vonumst til að breytist. Réttlætingin, þessi herpti vöðvi, verndar ekki lengur – hún hindrar framgang. Ef við viljum breyta mynstrum – ekki bara greina þau – þurfum við að leggja frá okkur vörnina og ganga inn í meðvitað og einlægt samband við okkur sjálf, aðra og samfélagið í heild sinni. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og mastersnemi í heildrænum læknavísindum.
Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar
Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar
Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar
Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar
Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun