Hámenning og lágmenning 10. janúar 2005 00:01 Okkur er tamt að tala um menningu sem einhvern afmarkaðan kima í þjóðfélaginu. Án þess svo sem að hafa skilgreint hvað við meinum tölum við um listgreinar sem hafa verið "lærðar" sem menningu og lítum framhjá því að allt sem tilheyrir manninum er menning, einfaldlega vegna þess að menning er dregið af orðinu "menn" sem er jú fleirtalan af maður. Tek það fram til þess að forðast allan misskilning að konur eru líka menn - og oft drengir góðir. Þessari menningu skiptum við síðan í hámenningu og lágmenningu. Með nefið upp í loft teljum við okkur þess umkomin að leggja niður landamærin af hroka og einfeldningshætti. Það sem gerist í leikhúsunum er hámenning, það sem gerist í bíó er lágmenning. Það sem er íslenskt er "auðvitað" hámenning. Það er ekki hægt annað en velta þessu fyrir sér þegar lesinn er leiðari Morgunblaðsins mánudaginn 10. janúar. Þar er íslensku lekhúsi hrósað fyrir hámenningu, enda átta íslensk stykki á fjölunum - en kvikmyndahúsum úthúðað fyrir flatneskju - og að sjálfsögðu lágmenningu. Hver er skilgreining leiðarahöfundar á menningu, hámenningu og lágmenningu? Er allt gott sem tekst að klúðra upp í leikhúsunum? Þarf ekki að uppfylla neinar gæðakröfur í vali á verkefnum, listrænum tökum og vinnubrögðum? Er nóg að verkið sé íslenskt - eða eftir einhvern sem hefur verið hampað í útlöndum, hvort sem hann á það skilið eða ekki? Leiðaraskrifari kvartar líka sáran yfir því að kvikmyndir gömlu meistaranna skuli ekki vera sýndar hér, þótt þær séu sýndar í löndunum allt í kringum okkur? Um hvaða gömlu meistara er hann að tala? Þurfa kvikmyndir að vera eftir "gamla" meistara til að hljóta náð fyrir hans hámenningaraugum? Ef svo er gæti hann fengið sér digital-áskrift. MGM sýndi Cat on a Hot Tin Roof með Liz Taylor og Paul Newman síðastliðið sunnudagskvöld. TNT sýnir stundum myndir frá þögla tímanum. Hvað með íslenskar kvikmyndir? Eru þær allar hámenning eins og íslensku leikritin átta sem nú eru á fjölunum? Hefur aldrei verið nein flatneskja í þeim? Eða þurfa þær að hafa náð vissum aldri til þess að geta talist hámenning? Eru þá kvikmyndir Hrafns Gunnlaugssonar og Ágústs Guðmundssonar hámenning en aðrar ekki? Þeir eru jú hinir eiginlegu "gömlu meistarar" í íslenskri kvikmyndagerð vorra tíma. Eða getur Ósvaldur Knudsen einn fallið undir skilgreininguna? Annað sem kynni að vera forvitnilegt að fá svör við er hvort leiðaraskrifari hafi séð allar kvikmyndirnar sem eru í boði í kvikmyndahúsunum þessa dagana. Er það þess vegna sem hann er þess umkominn að kveða upp úr um að allt sem er í kvikmyndahúsunum sé flatneskjuleg lágmenning? Með fullri virðingu fyrir "hámenningunni" í íslensku leikhúsunum, verð ég að viðurkenna að mér finnst leikárið hafa verið leiðinlegt fram til þessa. Kannski eru leiðindi hámenning - hvur veit. Það er aðeins eitt stykki sem stendur upp úr enn sem komið er, Böndin á milli okkar, eftir Kristján Þórð Hrafnsson. Vel skrifað verk, vel leikið, afbragðs góð leikstjórn, leikmynd sem þjónar verkinu vel. Sum stóru stykkin hafa verið illa skrifuð (t.d. Norður), jafnvel útdrættir úr bókum (t.d. Híbýli vindanna) og leikararnir þvælast um vondar leikmyndir með innihaldslausan texta. Ofan á allt saman hafa þau verið allt of löng, svo löng að maður stynur sáran meðáhorfendum sínum til samlætis. Það gengur ekki að hámenning sé annað hvort eitthvað sem er í leikhúsi, helst íslenskt eða gamalt. Það má vel vera að margt og misjafnt komi úr bandarískum kvikmyndasmiðjum (nánast allar kvikmyndir sem sýndar eru í kvikmyndahúsunum í dag eru þaðan), enda framleiðslan óheyrileg. Engu að síður eru kvikmyndir menning Bandaríkjanna, rétt eins og bókmenntir eru (eða hafa verið) menning Íslendinga. Það þýðir ekki að við getum sett okkur á háan hest og afgreitt alla þá sköpun sem á sér stað í bandarískri kvikmyndagerð sem lágmenningu. Við getum ekki heldur haldið því fram að allt sem er íslenskt sé hámenning. Leiklist og kvikmyndagerð eru hlutfallslega ungar listgreinar hér á landi, einkum íslensk leikritun. Henni hefur ekki verið sinnt sem skyldi fram til þessa. Vissulega er fagnaðarefni að íslensk leikrit skuli vera á fjölunum, en gerum okkur grein fyrir því að íslensk leikritun er í þróun - svo mikið hefur hún verið vanrækt. Við skyldum varast að setja okkur á háan hest gagnvart þeim sem eiga mun lengri hefð, að ekki sé talað um afköst, í þessum greinum. Við hljótum að þurfa að miða skilgreiningar okkar á hámenningu og lágmenningu við eitthvð annað en frá hvaða landi stykkið kemur eða hvar það birtist. Það væri til dæmis allt í lagi að miða við það hvort framleiðslan er vel eða illa unnin - og hvort hún hefur eitthvert innihald. Súsanna Svavarsdóttir -sussa@frettabladid.is Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Í brennidepli Súsanna Svavarsdóttir Mest lesið Hvað er þetta græna? Karlinn er að spræna Jóhanna Jakobsdóttir Skoðun Lífeyrir skal fylgja launum Jónína Björk Óskarsdóttir Skoðun 80.000 manna klóakrennsli í Dýrafjörð í boði Arctic Fish Jón Kaldal Skoðun Af hverju útiloka Ísrael frá Eurovision eins og Rússland? Stefán Jón Hafstein Skoðun Stjórnarandstaðan hindrar kjarabætur Rúnar Sigurjónsson Skoðun Heilbrigðisþjónusta á krossgötum? Einar Magnússon,Gunnar Alexander Ólafsson Skoðun Ofurgróði sjávarútvegs? – Hættið að afvegaleiða! Elliði Vignisson Skoðun Fánar, tákn og blómabreiður: „Enginn bjó á Íslandi fyrr en einhver kom“ Meyvant Þórólfsson Skoðun Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson Skoðun Að velja friðinn fram yfir réttlætið Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Með skynsemina að vopni Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Af hverju er ekki 100 klst. málþóf á Alþingi um alvarlega stöðu barna? Grímur Atlason skrifar Skoðun Knattspyrna kvenna í hálfa öld – þakkir til Eggerts Magnússonar Ingibjörg Hinriksdóttir skrifar Skoðun 80.000 manna klóakrennsli í Dýrafjörð í boði Arctic Fish Jón Kaldal skrifar Skoðun Malað dag eftir dag eftir dag Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Að velja friðinn fram yfir réttlætið Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Af nashyrningum og færni - hvernig sköpum við verðmæti til framtíðar? Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Hvað er þetta græna? Karlinn er að spræna Jóhanna Jakobsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðisþjónusta á krossgötum? Einar Magnússon,Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Stjórnarandstaðan hindrar kjarabætur Rúnar Sigurjónsson skrifar Skoðun Af hverju útiloka Ísrael frá Eurovision eins og Rússland? Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Lífeyrir skal fylgja launum Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Fánar, tákn og blómabreiður: „Enginn bjó á Íslandi fyrr en einhver kom“ Meyvant Þórólfsson skrifar Skoðun Hvernig er staða lesblindra á Íslandi? Guðmundur S. Johnsen skrifar Skoðun Sakar aðra um það sem hún gerir sjálf Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun „Þú verður aldrei nóg“ - Ástæður þess að kerfið bregst innflytjendum Ian McDonald skrifar Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson skrifar Skoðun Ofurgróði sjávarútvegs? – Hættið að afvegaleiða! Elliði Vignisson skrifar Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun „Fáum við einkunn fyrir þetta?“ Hulda Dögg Proppé skrifar Skoðun Hrossakjöt, hroki og hleypidómar Kristján Logason skrifar Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Að byggja upp á Bakka Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Fiskeldi og samfélagsábyrgð Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Pólitískt raunsæi og utanríkisstefna Íslands Ragnar Anthony Antonsson Gambrell skrifar Skoðun Vorstjarnan hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Fylgið fór vegna fullveldismáls Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Er Ísrael ennþá útvalin þjóð Guðs? Ómar Torfason skrifar Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Sjá meira
Okkur er tamt að tala um menningu sem einhvern afmarkaðan kima í þjóðfélaginu. Án þess svo sem að hafa skilgreint hvað við meinum tölum við um listgreinar sem hafa verið "lærðar" sem menningu og lítum framhjá því að allt sem tilheyrir manninum er menning, einfaldlega vegna þess að menning er dregið af orðinu "menn" sem er jú fleirtalan af maður. Tek það fram til þess að forðast allan misskilning að konur eru líka menn - og oft drengir góðir. Þessari menningu skiptum við síðan í hámenningu og lágmenningu. Með nefið upp í loft teljum við okkur þess umkomin að leggja niður landamærin af hroka og einfeldningshætti. Það sem gerist í leikhúsunum er hámenning, það sem gerist í bíó er lágmenning. Það sem er íslenskt er "auðvitað" hámenning. Það er ekki hægt annað en velta þessu fyrir sér þegar lesinn er leiðari Morgunblaðsins mánudaginn 10. janúar. Þar er íslensku lekhúsi hrósað fyrir hámenningu, enda átta íslensk stykki á fjölunum - en kvikmyndahúsum úthúðað fyrir flatneskju - og að sjálfsögðu lágmenningu. Hver er skilgreining leiðarahöfundar á menningu, hámenningu og lágmenningu? Er allt gott sem tekst að klúðra upp í leikhúsunum? Þarf ekki að uppfylla neinar gæðakröfur í vali á verkefnum, listrænum tökum og vinnubrögðum? Er nóg að verkið sé íslenskt - eða eftir einhvern sem hefur verið hampað í útlöndum, hvort sem hann á það skilið eða ekki? Leiðaraskrifari kvartar líka sáran yfir því að kvikmyndir gömlu meistaranna skuli ekki vera sýndar hér, þótt þær séu sýndar í löndunum allt í kringum okkur? Um hvaða gömlu meistara er hann að tala? Þurfa kvikmyndir að vera eftir "gamla" meistara til að hljóta náð fyrir hans hámenningaraugum? Ef svo er gæti hann fengið sér digital-áskrift. MGM sýndi Cat on a Hot Tin Roof með Liz Taylor og Paul Newman síðastliðið sunnudagskvöld. TNT sýnir stundum myndir frá þögla tímanum. Hvað með íslenskar kvikmyndir? Eru þær allar hámenning eins og íslensku leikritin átta sem nú eru á fjölunum? Hefur aldrei verið nein flatneskja í þeim? Eða þurfa þær að hafa náð vissum aldri til þess að geta talist hámenning? Eru þá kvikmyndir Hrafns Gunnlaugssonar og Ágústs Guðmundssonar hámenning en aðrar ekki? Þeir eru jú hinir eiginlegu "gömlu meistarar" í íslenskri kvikmyndagerð vorra tíma. Eða getur Ósvaldur Knudsen einn fallið undir skilgreininguna? Annað sem kynni að vera forvitnilegt að fá svör við er hvort leiðaraskrifari hafi séð allar kvikmyndirnar sem eru í boði í kvikmyndahúsunum þessa dagana. Er það þess vegna sem hann er þess umkominn að kveða upp úr um að allt sem er í kvikmyndahúsunum sé flatneskjuleg lágmenning? Með fullri virðingu fyrir "hámenningunni" í íslensku leikhúsunum, verð ég að viðurkenna að mér finnst leikárið hafa verið leiðinlegt fram til þessa. Kannski eru leiðindi hámenning - hvur veit. Það er aðeins eitt stykki sem stendur upp úr enn sem komið er, Böndin á milli okkar, eftir Kristján Þórð Hrafnsson. Vel skrifað verk, vel leikið, afbragðs góð leikstjórn, leikmynd sem þjónar verkinu vel. Sum stóru stykkin hafa verið illa skrifuð (t.d. Norður), jafnvel útdrættir úr bókum (t.d. Híbýli vindanna) og leikararnir þvælast um vondar leikmyndir með innihaldslausan texta. Ofan á allt saman hafa þau verið allt of löng, svo löng að maður stynur sáran meðáhorfendum sínum til samlætis. Það gengur ekki að hámenning sé annað hvort eitthvað sem er í leikhúsi, helst íslenskt eða gamalt. Það má vel vera að margt og misjafnt komi úr bandarískum kvikmyndasmiðjum (nánast allar kvikmyndir sem sýndar eru í kvikmyndahúsunum í dag eru þaðan), enda framleiðslan óheyrileg. Engu að síður eru kvikmyndir menning Bandaríkjanna, rétt eins og bókmenntir eru (eða hafa verið) menning Íslendinga. Það þýðir ekki að við getum sett okkur á háan hest og afgreitt alla þá sköpun sem á sér stað í bandarískri kvikmyndagerð sem lágmenningu. Við getum ekki heldur haldið því fram að allt sem er íslenskt sé hámenning. Leiklist og kvikmyndagerð eru hlutfallslega ungar listgreinar hér á landi, einkum íslensk leikritun. Henni hefur ekki verið sinnt sem skyldi fram til þessa. Vissulega er fagnaðarefni að íslensk leikrit skuli vera á fjölunum, en gerum okkur grein fyrir því að íslensk leikritun er í þróun - svo mikið hefur hún verið vanrækt. Við skyldum varast að setja okkur á háan hest gagnvart þeim sem eiga mun lengri hefð, að ekki sé talað um afköst, í þessum greinum. Við hljótum að þurfa að miða skilgreiningar okkar á hámenningu og lágmenningu við eitthvð annað en frá hvaða landi stykkið kemur eða hvar það birtist. Það væri til dæmis allt í lagi að miða við það hvort framleiðslan er vel eða illa unnin - og hvort hún hefur eitthvert innihald. Súsanna Svavarsdóttir -sussa@frettabladid.is
Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson Skoðun
Skoðun Af hverju er ekki 100 klst. málþóf á Alþingi um alvarlega stöðu barna? Grímur Atlason skrifar
Skoðun Knattspyrna kvenna í hálfa öld – þakkir til Eggerts Magnússonar Ingibjörg Hinriksdóttir skrifar
Skoðun Af nashyrningum og færni - hvernig sköpum við verðmæti til framtíðar? Guðrún Högnadóttir skrifar
Skoðun Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Fánar, tákn og blómabreiður: „Enginn bjó á Íslandi fyrr en einhver kom“ Meyvant Þórólfsson skrifar
Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson skrifar
Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson Skoðun