Siðferðisvandi stjórnsýslunnar Ólína Þorvarðardóttir skrifar 7. mars 2011 09:52 Að hafa hlutverk og bera ábyrgð hefur hingað til þótt vegsemd. En vandi fylgir vegsemd hverri, og í okkar litla samfélagi höfum við full mörg dæmi um að þeir sem hlotið hafa vegsemdina hafa ekki vandað sig nóg til að valda henni. Óvandvirkni er siðferðisskortur af sömu rót og agaleysi og ótrúmennska. Afleiðingin birtist í því að menn axla ekki þá hlutverkabundnu ábyrgð sem starfi þeirra fylgir, þ.e. að sjá til þess að ákveðnir hlutir gerist eða gerist ekki í krafti þess að þeir gegna tiltekinni stöðu og hafa umsjón með tilteknu starfssviði. Í opinberri stjórnsýslu skiptir miklu að siðferði og starfshættir séu svo vel samofnir að ekki verði sundur skilið. Á ráðuneytum og opinberum stofnunum velta fjárreiður hins opinbera. Þaðan streyma milljarðar af almannafé til ýmissa verkefna úti í samfélaginu. Þeir sem trúað er fyrir ráðstöfun almannafjár bera á því samfélagslega ábyrgð að fjármunir nýtist sem best. Það á ekki aðeins við um stjórnmálamenn heldur alla opinbera starfsmenn. Hvernig er íslensk stjórnsýsla að standast þetta próf? Nokkrar nýlegar úttektir Ríkisendurskoðunar tala einu máli: Skortur á eftirliti, slæleg umsýsla og pólitískt ábyrðarleysi hefur einkennt meðferð opinberra fjármuna um langt árabil. Virðist einu gilda hvort litið er til nýsköpunar í atvinnulífi, búvörusamninga eða menntakerfisins. Nýlega kom til umræðu í þinginu skýrsla Ríkisendurskoðunar um framkvæmd þjónustusamnings menntamálaráðuneytisins við Menntaskólann Hraðbraut. Sú skýrsla er þungur áfellisdómur. Hún sýnir eftir litslausan fjáraustur til skólans á árunum 2004-2007 þegar hundruð milljóna króna streymdu til skólans á grundvelli áætlana en ekki raunverulegra upplýsinga um nemendafjölda. Þá hefur Ríkisendurskoðun gagnrýnt ógagnsæi og ómarkvissa meðferð fjármuna í háskólastarfi og bent á mikilvægi þess að fjármögnunarkerfi háskólanna stuðli að því að stefna stjórnvalda nái fram að ganga og skattfé nýtist á hagkvæman og árangursríkan hátt. Má af skýrslunni skilja að núverandi fjármögnunarkerfi háskólanna skapi óeðlilegan aðstöðumun milli þeirra og hamli samstarfi þeirra í kennslu og rannsóknum. En ónákvæmni og fjáraustur er ekki eini vandi stjórnsýslunnar. Úttekt Ríkisendurskoðunar á starfsemi stofnana sem styðja við atvinnu- og byggðaþróun í landinu leiðir einnig í ljós ógagnsæi og óljósa verkaskiptingu. Á þessu ári verður 1100 milljónum króna varið til þessa málaflokks af fjárlögum ríkisins. Fram kemur í úttektinni að skipulagi og eftirliti með þessum málaflokki sé verulega ábótavant og kerfið bæði flókið og ógagnsætt; samvinna aðila sem styðja við atvinnu- og byggðaþróun sé ekki næg og verkaskipting á milli þeirra sé óljós. Stuðningskerfið fær þann dóm að vera flókið. Ófullnægjandi skráning fjárhagsupplýsinga torveldi skýra heildarsýn yfir ráðstöfun fjármuna. Ríkisendurskoðun leggur til að úr þessu verði bætt og telur að í kjölfarið verði að greina kostnað og ávinning af stuðningi við atvinnu- og byggðaþróun til að hægt sé að meta hvort fjármagn sem veitt er til málaflokksins hafi verið nýtt með hagkvæmum og árangursríkum hætti. Annað dæmi um vanhöld á eftirliti birtist okkur í nýlegri úttekt Ríkisendurskoðunar á framkvæmd búvörusamninga 2001-2007. Þar kemur fram að eftirlit er slælegt, ónákvæmni í bókhaldi, háar upphæðir hafa verið rangfærðar milli liða og ára (150 m.kr) og greiðslur inntar af hendi fyrir umsýslu án þess að tilhlýðilegir þjónustusamningar liggi þar að baki. Telur Ríkisendurskoðun brýnt að ráðuneytið sinni betur eftirlitsskyldu sinni, gagnsæi útreikninga verði aukið og þjónustusamningar gerðir vegna umsýsluþóknana. Eldri úttektir Ríkisendurskoðunar sýna ennfremur að framkvæmd búvörusamninga hefur lengi verið ábótavant. Á árabilinu 1988-1991 kostuðu slík vanhöld ríkissjóð 4,5 milljarða króna í viðbótarkostnað vegna greiðslna umfram áætlaðar forsendur við framleiðslustjórnun landbúnaðarvara. Þau dæmi sem hér hafa verið tilfærð eiga sér öll upphaf og rót í pólitískum vilja valdhafanna, sum geta jafnvel kallast gæluverkefni. Það er umhugsunarefni hver áhrif það hefur á framkvæmd og eftirlit með verkefnum þegar starfsmenn ráðuneyta og vörslumenn opinbers fjár vita af pólitískum vilja á bak við tjöldin. Því fylgir ábyrgð að hafa hlutverk. Pólitísk markmið verða lítils virði ef ekki fylgja efndir, en efndirnar velta á heilindum og getu stjórnkerfisins til þess að fylgja málum eftir. Og hvað eru heilindi í stjórnun? Það er hinn samþætti strengur siðferðis og starfshátta sem þarf að vera svo þétt ofinn að ekki verði sundur skilið. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir Mest lesið Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland Skoðun Skoðun Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Látum verkin tala fyrir börnin á Gaza Gunnar Axel Axelsson skrifar Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Áhrif, evran, innviðir, öryggi Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson skrifar Skoðun Tumi þumall og blaðurmaðurinn Kristján Logason skrifar Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Stefnum á að veita 1000 börnum innblástur fyrir framtíðina Dr. Bryony Mathew skrifar Skoðun Samgönguáætlun – skuldbinding, ekki kosningaloforð skrifar Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson skrifar Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Menntastefna stjórnvalda – ferð án fyrirheits? Sigvaldi Egill Lárusson skrifar Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Beint og milliliðalaust Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Áfengissala: Þrýstingur úr tveimur áttum Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar Sjá meira
Að hafa hlutverk og bera ábyrgð hefur hingað til þótt vegsemd. En vandi fylgir vegsemd hverri, og í okkar litla samfélagi höfum við full mörg dæmi um að þeir sem hlotið hafa vegsemdina hafa ekki vandað sig nóg til að valda henni. Óvandvirkni er siðferðisskortur af sömu rót og agaleysi og ótrúmennska. Afleiðingin birtist í því að menn axla ekki þá hlutverkabundnu ábyrgð sem starfi þeirra fylgir, þ.e. að sjá til þess að ákveðnir hlutir gerist eða gerist ekki í krafti þess að þeir gegna tiltekinni stöðu og hafa umsjón með tilteknu starfssviði. Í opinberri stjórnsýslu skiptir miklu að siðferði og starfshættir séu svo vel samofnir að ekki verði sundur skilið. Á ráðuneytum og opinberum stofnunum velta fjárreiður hins opinbera. Þaðan streyma milljarðar af almannafé til ýmissa verkefna úti í samfélaginu. Þeir sem trúað er fyrir ráðstöfun almannafjár bera á því samfélagslega ábyrgð að fjármunir nýtist sem best. Það á ekki aðeins við um stjórnmálamenn heldur alla opinbera starfsmenn. Hvernig er íslensk stjórnsýsla að standast þetta próf? Nokkrar nýlegar úttektir Ríkisendurskoðunar tala einu máli: Skortur á eftirliti, slæleg umsýsla og pólitískt ábyrðarleysi hefur einkennt meðferð opinberra fjármuna um langt árabil. Virðist einu gilda hvort litið er til nýsköpunar í atvinnulífi, búvörusamninga eða menntakerfisins. Nýlega kom til umræðu í þinginu skýrsla Ríkisendurskoðunar um framkvæmd þjónustusamnings menntamálaráðuneytisins við Menntaskólann Hraðbraut. Sú skýrsla er þungur áfellisdómur. Hún sýnir eftir litslausan fjáraustur til skólans á árunum 2004-2007 þegar hundruð milljóna króna streymdu til skólans á grundvelli áætlana en ekki raunverulegra upplýsinga um nemendafjölda. Þá hefur Ríkisendurskoðun gagnrýnt ógagnsæi og ómarkvissa meðferð fjármuna í háskólastarfi og bent á mikilvægi þess að fjármögnunarkerfi háskólanna stuðli að því að stefna stjórnvalda nái fram að ganga og skattfé nýtist á hagkvæman og árangursríkan hátt. Má af skýrslunni skilja að núverandi fjármögnunarkerfi háskólanna skapi óeðlilegan aðstöðumun milli þeirra og hamli samstarfi þeirra í kennslu og rannsóknum. En ónákvæmni og fjáraustur er ekki eini vandi stjórnsýslunnar. Úttekt Ríkisendurskoðunar á starfsemi stofnana sem styðja við atvinnu- og byggðaþróun í landinu leiðir einnig í ljós ógagnsæi og óljósa verkaskiptingu. Á þessu ári verður 1100 milljónum króna varið til þessa málaflokks af fjárlögum ríkisins. Fram kemur í úttektinni að skipulagi og eftirliti með þessum málaflokki sé verulega ábótavant og kerfið bæði flókið og ógagnsætt; samvinna aðila sem styðja við atvinnu- og byggðaþróun sé ekki næg og verkaskipting á milli þeirra sé óljós. Stuðningskerfið fær þann dóm að vera flókið. Ófullnægjandi skráning fjárhagsupplýsinga torveldi skýra heildarsýn yfir ráðstöfun fjármuna. Ríkisendurskoðun leggur til að úr þessu verði bætt og telur að í kjölfarið verði að greina kostnað og ávinning af stuðningi við atvinnu- og byggðaþróun til að hægt sé að meta hvort fjármagn sem veitt er til málaflokksins hafi verið nýtt með hagkvæmum og árangursríkum hætti. Annað dæmi um vanhöld á eftirliti birtist okkur í nýlegri úttekt Ríkisendurskoðunar á framkvæmd búvörusamninga 2001-2007. Þar kemur fram að eftirlit er slælegt, ónákvæmni í bókhaldi, háar upphæðir hafa verið rangfærðar milli liða og ára (150 m.kr) og greiðslur inntar af hendi fyrir umsýslu án þess að tilhlýðilegir þjónustusamningar liggi þar að baki. Telur Ríkisendurskoðun brýnt að ráðuneytið sinni betur eftirlitsskyldu sinni, gagnsæi útreikninga verði aukið og þjónustusamningar gerðir vegna umsýsluþóknana. Eldri úttektir Ríkisendurskoðunar sýna ennfremur að framkvæmd búvörusamninga hefur lengi verið ábótavant. Á árabilinu 1988-1991 kostuðu slík vanhöld ríkissjóð 4,5 milljarða króna í viðbótarkostnað vegna greiðslna umfram áætlaðar forsendur við framleiðslustjórnun landbúnaðarvara. Þau dæmi sem hér hafa verið tilfærð eiga sér öll upphaf og rót í pólitískum vilja valdhafanna, sum geta jafnvel kallast gæluverkefni. Það er umhugsunarefni hver áhrif það hefur á framkvæmd og eftirlit með verkefnum þegar starfsmenn ráðuneyta og vörslumenn opinbers fjár vita af pólitískum vilja á bak við tjöldin. Því fylgir ábyrgð að hafa hlutverk. Pólitísk markmið verða lítils virði ef ekki fylgja efndir, en efndirnar velta á heilindum og getu stjórnkerfisins til þess að fylgja málum eftir. Og hvað eru heilindi í stjórnun? Það er hinn samþætti strengur siðferðis og starfshátta sem þarf að vera svo þétt ofinn að ekki verði sundur skilið.
Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar
Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar