Hver er þinnar gæfu smiður? Jóhann Ág. Sigurðsson skrifar 11. janúar 2011 09:13 Málshátturinn „Hver er sinnar gæfu smiður" er barn síns tíma. Hann nær of skammt miðað við núverandi þekkingu á helstu ákvörðunarþáttum heilbrigðis. Nær hefði verið að breyta þessum málshætti í spurningu svo sem „Hver er þinnar gæfu smiður? Viðfangsefnið verður þá sem fyrr að skoða ábyrgð og þátt einstaklingsins í því að móta lífshlaup sitt, en jafnframt að spyrja þeirrar spurningar hvaða þættir það séu í umhverfi og samskiptum sem ráði miklu um heilsufar viðkomandi einstaklings. Augljós dæmi um áhrif umhverfis á heilsufar eru til dæmis stríðsástand, fátækt og menntunarskortur. Þessi vandamál virðast okkur fjarlæg, en við glímum engu að síður við skyld mál sem tengjast einnig pólitískum, menningarlegum og félagslegum aðstæðum. Hér má nefna atvinnuleysi, gjaldþrot, óöryggi á vinnustað eða niðurbrjótandi samskipti svo eitthvað sé nefnt, en allir þessir þættir geta haft veruleg áhrif á heilsu fólks til skemmri eða lengri tíma. En listinn er mun lengri og skýringar á orsökum sjúkdóma eru sjaldnast einfaldar. Rætur heilsufarstengdra vandamála geta til dæmis jöfnum höndum verið ein krabbameinsfruma eða glæfralegar ákvarðanir teknar í Landsbankanum. Svo óheppilega vill til að orðið „lífsstílssjúkdómar" hefur fest sig við marga sjúkdómaflokka svo sem hjartasjúkdóma, offitu barna og fullorðinna, fíkn ýmiss konar, sykursýki, þunglyndi, beinþynningu, o.fl. Hugtakið "lífsstílssjúkdómar gefur til kynna að aðal ábyrgð á sjúkdómnum sé vegna lífsstíls einstaklingsins sjálfs og þá nær eingöngu á hans ábyrgð. Þetta er slæmt þar eð skýringar á sjúkdómum eru yfirleitt flóknari en svo. Nafngiftin ýtir einnig undir þá skoðun að sjúkdómur eða ástand „detti af himnum ofan" eða mótist eingöngu innan frá í einstaklingnum sjálfum óháð ytri aðstæðum og samskiptum hans við aðra. Til þess að auka skilning á orsakatengslum væri því nær að tala um lífsstíls- og örlagaástand þegar við fjöllum um þessi vandamál. Heildræn heilsugæsla og heilsuvernd Enda þótt lífsstíls- og örlagaástand mótist fyrst og fremst menningarlegum, félagslegum og pólitískum straumum, getur heilbrigðisstarfsfólk tekið virkan þátt í forvörnum á þessu sviði. Heilsugæslan er þar í kjöraðstöðu einkum vegna möguleika á heildrænni nálgun. Heildræn nálgun byggir fyrst og fremst á þeirri vísindalegu þekkingu að fjölbreytilegar birtingarmyndir sjúkdóma og áhættuþátta megi að nokkru leyti rekja til lífshlaups einstaklingsins í samhengi við umhverfi hans. Saga hvers og eins skiptir því miklu máli við úrlausnir vandamála. Umhverfisáhrif og samskipti fólks móta þroska heilans allt frá getnaði og jafnvel fyrr. Alvarleg áföll raska heilaþroska, sérstaklega hjá börnum sem getur meðal annars leitt til þess að þau eigi erfiðara með að setja mörk. Slík röskun getur síðan leitt til áhættuhegðunar, sem aftur leiðir til fleiri slysa og sjúkdóma, þar á meðal fyrrnefndra "lífsstílssjúkdóma". Áföll í æsku, svo sem misnotkun, einelti eða stormasamt heimili vegna óreglu geta jöfnum höndum stuðlað að ADHD heilkennum, þunglyndi, fíkn, aukinni tíðni hjarta- og æðasjúkdóma, bronkítis astma og langvinnri lungnateppu svo eitthvað sé nefnt. Sterkt samband er á milli lystarstols (anorexia) og kynferðislegrar misnotkunar. Offita barna og unglinga getur einnig tengst ýmsum áföllum, feitum foreldrum, félagslegri einangrun eða fjölskylduvandmálum. Eitt er víst í þessu samhengi. Ábyrgðin á "lífsstíl" er ekki alltaf eða eingöngu einstaklingsins. Örlögin eru oftar en ekki ráðin af öðrum. Sértækar forvarnir, sem beinast eingöngu að einstökum einangruðum þáttum svo sem bættu mataræði, aukinni hreyfingu, reykingavörnum, eftirliti með blóðþrýstingi o.s.frv. geta verið góðar og gildar, en duga oft skammt. Til viðbótar við slíka smættar(reductionistic) nálgun getur heilsugæslan boðið upp á heildræna nálgun vandamála þar sem saga einstaklingsins verður í öndvegi varðandi nálgun vandans og úrræði. Fyrrnefnd vandamál eru jafnframt yfirleitt langvarandi. Forvarnirnar af þessu tagi krefjast því mikils tíma, eftirfylgni og aðhalds þeirra sem þeim sinna. Í stað þess að vera með göngudeildir fyrir sérstæka sjúkdóma svo sem sykursýkismóttökur getur heilsugæslan lagt meiri áherslu á forvarna- og meðferðarúrræði í þverfaglegum teymum eða meðferðareiningum sem nefna mætti „Gæfusmiðjur" þar sem tekið væri heildrænt á slíkum vandamálum. Til þess að ná þessu marki þarf mikla læknisfræðilega þekkingu og samspil margra fagstétta sem eru með klíníska reynslu í heilsugæslu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðun Mest lesið Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Afkastadrifin menntun og verðgildi nemenda Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Ég er deildarstjóri í leikskóla Helga Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Draumastarfið Arnfríður Hermannsdóttir skrifar Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Sjá meira
Málshátturinn „Hver er sinnar gæfu smiður" er barn síns tíma. Hann nær of skammt miðað við núverandi þekkingu á helstu ákvörðunarþáttum heilbrigðis. Nær hefði verið að breyta þessum málshætti í spurningu svo sem „Hver er þinnar gæfu smiður? Viðfangsefnið verður þá sem fyrr að skoða ábyrgð og þátt einstaklingsins í því að móta lífshlaup sitt, en jafnframt að spyrja þeirrar spurningar hvaða þættir það séu í umhverfi og samskiptum sem ráði miklu um heilsufar viðkomandi einstaklings. Augljós dæmi um áhrif umhverfis á heilsufar eru til dæmis stríðsástand, fátækt og menntunarskortur. Þessi vandamál virðast okkur fjarlæg, en við glímum engu að síður við skyld mál sem tengjast einnig pólitískum, menningarlegum og félagslegum aðstæðum. Hér má nefna atvinnuleysi, gjaldþrot, óöryggi á vinnustað eða niðurbrjótandi samskipti svo eitthvað sé nefnt, en allir þessir þættir geta haft veruleg áhrif á heilsu fólks til skemmri eða lengri tíma. En listinn er mun lengri og skýringar á orsökum sjúkdóma eru sjaldnast einfaldar. Rætur heilsufarstengdra vandamála geta til dæmis jöfnum höndum verið ein krabbameinsfruma eða glæfralegar ákvarðanir teknar í Landsbankanum. Svo óheppilega vill til að orðið „lífsstílssjúkdómar" hefur fest sig við marga sjúkdómaflokka svo sem hjartasjúkdóma, offitu barna og fullorðinna, fíkn ýmiss konar, sykursýki, þunglyndi, beinþynningu, o.fl. Hugtakið "lífsstílssjúkdómar gefur til kynna að aðal ábyrgð á sjúkdómnum sé vegna lífsstíls einstaklingsins sjálfs og þá nær eingöngu á hans ábyrgð. Þetta er slæmt þar eð skýringar á sjúkdómum eru yfirleitt flóknari en svo. Nafngiftin ýtir einnig undir þá skoðun að sjúkdómur eða ástand „detti af himnum ofan" eða mótist eingöngu innan frá í einstaklingnum sjálfum óháð ytri aðstæðum og samskiptum hans við aðra. Til þess að auka skilning á orsakatengslum væri því nær að tala um lífsstíls- og örlagaástand þegar við fjöllum um þessi vandamál. Heildræn heilsugæsla og heilsuvernd Enda þótt lífsstíls- og örlagaástand mótist fyrst og fremst menningarlegum, félagslegum og pólitískum straumum, getur heilbrigðisstarfsfólk tekið virkan þátt í forvörnum á þessu sviði. Heilsugæslan er þar í kjöraðstöðu einkum vegna möguleika á heildrænni nálgun. Heildræn nálgun byggir fyrst og fremst á þeirri vísindalegu þekkingu að fjölbreytilegar birtingarmyndir sjúkdóma og áhættuþátta megi að nokkru leyti rekja til lífshlaups einstaklingsins í samhengi við umhverfi hans. Saga hvers og eins skiptir því miklu máli við úrlausnir vandamála. Umhverfisáhrif og samskipti fólks móta þroska heilans allt frá getnaði og jafnvel fyrr. Alvarleg áföll raska heilaþroska, sérstaklega hjá börnum sem getur meðal annars leitt til þess að þau eigi erfiðara með að setja mörk. Slík röskun getur síðan leitt til áhættuhegðunar, sem aftur leiðir til fleiri slysa og sjúkdóma, þar á meðal fyrrnefndra "lífsstílssjúkdóma". Áföll í æsku, svo sem misnotkun, einelti eða stormasamt heimili vegna óreglu geta jöfnum höndum stuðlað að ADHD heilkennum, þunglyndi, fíkn, aukinni tíðni hjarta- og æðasjúkdóma, bronkítis astma og langvinnri lungnateppu svo eitthvað sé nefnt. Sterkt samband er á milli lystarstols (anorexia) og kynferðislegrar misnotkunar. Offita barna og unglinga getur einnig tengst ýmsum áföllum, feitum foreldrum, félagslegri einangrun eða fjölskylduvandmálum. Eitt er víst í þessu samhengi. Ábyrgðin á "lífsstíl" er ekki alltaf eða eingöngu einstaklingsins. Örlögin eru oftar en ekki ráðin af öðrum. Sértækar forvarnir, sem beinast eingöngu að einstökum einangruðum þáttum svo sem bættu mataræði, aukinni hreyfingu, reykingavörnum, eftirliti með blóðþrýstingi o.s.frv. geta verið góðar og gildar, en duga oft skammt. Til viðbótar við slíka smættar(reductionistic) nálgun getur heilsugæslan boðið upp á heildræna nálgun vandamála þar sem saga einstaklingsins verður í öndvegi varðandi nálgun vandans og úrræði. Fyrrnefnd vandamál eru jafnframt yfirleitt langvarandi. Forvarnirnar af þessu tagi krefjast því mikils tíma, eftirfylgni og aðhalds þeirra sem þeim sinna. Í stað þess að vera með göngudeildir fyrir sérstæka sjúkdóma svo sem sykursýkismóttökur getur heilsugæslan lagt meiri áherslu á forvarna- og meðferðarúrræði í þverfaglegum teymum eða meðferðareiningum sem nefna mætti „Gæfusmiðjur" þar sem tekið væri heildrænt á slíkum vandamálum. Til þess að ná þessu marki þarf mikla læknisfræðilega þekkingu og samspil margra fagstétta sem eru með klíníska reynslu í heilsugæslu.
Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar
Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar