Einu sinni fyrir langa löngu … Þórlindur Kjartansson skrifar 21. september 2018 08:00 Þrátt fyrir hið botnlausa framboð afþreyingarefnis sem börnum stendur til boða, í gegnum síma, snjalltæki, tölvur og sjónvörp - þá er það víða ennþá svo að rödd Bessa Bjarnasonar, þar sem hann les gömul ævintýri (á Spotify), er ein áhrifaríkasta leiðin til þess að skapa kyrrð, ró, eftirtekt og eftirvæntingu meðal barna á öllum aldri. Bessi var auðvitað mikill listamaður og gat með sinni hljómfögru rödd og mátulegum galsa náð að fanga og halda athygli allra þeirra sem á hlýddu, hvort sem það voru börnin, pabbarnir—eða mömmurnar sem samt áttu víst að fá tækifæri til að sofa aðeins lengur á meðan Bessi snérist á plötuspilaranum.Sperrum eyru Að segja sögur; sannar, ýktar, lognar eða skáldaðar—mun hafa verið mikilvægur hluti af samskiptum milli mannfólks frá ómunatíð. Hæfileikinn til þess að binda röð af hugmyndum og staðreyndum saman í áhugaverða frásögn er mikilvægur eiginleiki mannskepnunnar, og þjónar nauðsynlegu hlutverki til þess að auðvelda okkur að skilja umheiminn og koma mikilvægum upplýsingum til skila milli kynslóða. Allt frá því við erum lítil börn erum við þjálfuð til að sperra eyrun, eins og hundur sem heyrir þrusk, þegar við heyrum orðin: „Einu sinni fyrir langa löngu …“ Sögurnar sem við segjum og heyrum breytast eftir því sem við eldumst og þroskumst. Það mætti þó segja að alla ævi getum við flokkað þær í grófum dráttum í tvennt. Annars vegar eru sögur afþreying og hins vegar geta þær talist til bókmennta. Þessi aðgreining á sér stað hvort sem um er að ræða sögur í bóka-, bíó-, sjónvarps- eða ljóðaformi; og þessi aðgreining á líka við óháð því hvort sögurnar eru ætlaðar börnum eða fullorðnum. Hvolpasveitin myndi til dæmis seint flokkast til bókmennta, þótt hún sé klárlega nær því heldur en Dóra landkönnuður. Aðgreiningin á milli afþreyingar og bókmennta á vitaskuld líka við um sögurnar sem fullorðnir lesa, hlusta á eða horfa á. Flestar njósna- og spennusögur eru nánast hreinræktuð afþreying, á meðan sumar sjónvarpsseríur eru í raun margbrotin bókmenntaverk (t.d. Breaking Bad).Bókmenntir og afþreying Í gegnum ævina kynnumst við ótalmörgum sögum og söguhetjum, sem eiga uppruna sinn annaðhvort í vel heppnaðri afþreyingu eða alvarlegri bókmenntum. Sumar þessar sögur verða okkur eftirminnilegri og hjartfólgnari en aðrar; og sumar stoppa stutt við í meðvitund okkar á meðan aðrar taka sér þar ævilanga bólfestu og fylgja okkur alla daga. Sumar sögur tilheyra tilfinningum á vissu æviskeiði en virka kjánalegar þegar reynt er að lesa þær síðar, aðrar eldast illa, sumar reyndust ekkert merkilegar þegar maður loksins hafði þroska til að kafa undir yfirborð þeirra, og upp úr mörgum þeirra vex maður einfaldlega. Það eru til góðar bækur og vondar bækur, vönduð og vel heppnuð afþreying, tilgerðarlegar fagurbókmenntir og allt þar á milli. Og við flokkum auðvitað bækur líka eftir því hvort þær eru ætlaðar börnum eða fullorðnum. En barnasögur skiptast fyrst og fremst í flokka eftir því hvort þær eru algjör afþreying eða geti talist bókmenntir. Og ef þær falla í síðari flokkinn, þá eru þær líka þess eðlis að fullorðnir geta notið þess að lesa þær alla tíð. Frábærar barnabækur eru í fyrsta lagi bókmenntir en í öðru lagi ætlaðar börnum. Barnasögur sem fjalla um ást, tryggð, svik, ótta, dauða, hefnd, fyrirgefningu, átök, eftirsjá, söknuð og þrá eru einmitt þær sem endast lengst í minningunni. Börnin (og við hin) lærum eitthvað um sjálf okkur þegar söguhetjurnar þurfa að glíma við það besta og versta í sjálfum sér, þar sem þær þurfa að vega og meta hvernig þær bregðast við hættu, missi, freistingum, sigrum og ósigrum, sorg og gleði—þá erum við samferða þeim og skoðum um leið okkur sjálf. Það er óþarfi að hlífa börnum of mikið við því hversu flókin blæbrigði mannlegra tilfinninga geta verið. Börn geta vel skilið að Ronja ræningjadóttir getur verið hugrökk og hrædd á sama tíma. Þau skilja líka að Matthías elskar dóttur sína þótt hann sé þrjóskur þurs og þykist ekki vilja tala við hana. Þau skilja líka að Ronja elskar pabba sinn þótt hún komist ekki hjá því að brjótast með offorsi úr kærleiksfangelsinu sem hann hafði byggt henni. Börnin skilja líka vel þá innri togstreitu sem Ronja glímir við þegar hún bjargar Birki Borkasyni, syni erkióvinar föður síns; og skilja þannig að stundum krefst það fórna að breyta rétt og standa með sjálfum sér—og að stundum getur verið stutt á milli skefjalausrar aðdáunar og fullkominnar fyrirlitningar. Allar þessar stóru spurningar eru flóknari, ástríðufyllri og erfiðari heldur en það sem er boðið upp á í prinsessu- og ofurhetjuafþreyingarsúpunni á Netflix. Og í gegnum þessar spurningar, ástríður og tilfinningar verðum við smám saman að þroskaðri manneskjum.Góðar sögur, góðar manneskjur Það er nefnilega engin vitleysa að það sé gott fyrir okkur að lesa góðar bækur og hlusta á góðar sögur. Það er meira að segja búið að rannsaka það, reikna það og sanna það í Excel-skjölum. Fólk sem les bókmenntir þroskar með sér hæfileika til þess að setja sig í spor annarra. Það skilur heiminn betur. Vísindin segja það. Þótt það sé gaman að sjá Súperman sigra Lex Luthor í þúsundasta skiptið þá eru það alvarlegu og margslungnu sögurnar, eins og Bróðir minn ljónshjarta, Litli prinsinn, Blái hnötturinn og Ronja ræningjadóttir—sem börn taka raunverulegu ástfóstri við. Og það er í gegnum þannig sögur sem við lærum og þroskumst. Góðar sögur eru vitaskuld ekki bara alvarlegar, heldur líka góð afþreying—og þær þurfa ekki allar að vera ódauðleg meistaraverk til þess að þær séu þess virði að lesa, sjá og horfa. En óneitanlega batnar veröldin ögn í hvert sinn sem einhver sér eða les söguna um Ronju ræningjadóttur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Menning Þórlindur Kjartansson Mest lesið Halldór 23.8.2025 Halldór Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir Skoðun Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson Skoðun Ný sókn í menntamálum Guðmundur Ari Sigurjónsson Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller skrifar Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi félagasamtaka og magnað maraþon Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Allt sem ég þarf að gera Dagbjartur Kristjánsson skrifar Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson skrifar Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Notkun ökklabanda Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir skrifar Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Þjóðarmorð, fálmandi mjálm eða aðgerðir? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Vin í eyðimörkinni – almenningsbókasöfn borgarinnar Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson skrifar Skoðun Tíu staðreyndir um alvarlegustu kvenréttindakrísu heims Stella Samúelsdóttir skrifar Skoðun Ég vildi óska þess að ég hefði hreinlega fengið krabbamein Íris Elfa Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Mestu aularnir í Vetrarbrautinni Kári Helgason skrifar Skoðun Fjárfestum í fyrsta bekk, frekar en fangelsum Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Eftirlíking vitundar og hætturnar sem henni fylgja Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Gagnvirkni líkama og vitundar til heilbrigðis Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Nýjar lausnir í kennslu – gamlar hindranir Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Kópavogsleiðinn Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Samstarf sem skilar raunverulegum loftslagsaðgerðum Nótt Thorberg skrifar Skoðun Lærum að lesa og reikna Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Loforðið sem borgarstjóri gleymdi Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Kristrún, það er bannað að plata Snorri Másson skrifar Skoðun Öndunaræfingar í boði SFS Vala Árnadóttir skrifar Sjá meira
Þrátt fyrir hið botnlausa framboð afþreyingarefnis sem börnum stendur til boða, í gegnum síma, snjalltæki, tölvur og sjónvörp - þá er það víða ennþá svo að rödd Bessa Bjarnasonar, þar sem hann les gömul ævintýri (á Spotify), er ein áhrifaríkasta leiðin til þess að skapa kyrrð, ró, eftirtekt og eftirvæntingu meðal barna á öllum aldri. Bessi var auðvitað mikill listamaður og gat með sinni hljómfögru rödd og mátulegum galsa náð að fanga og halda athygli allra þeirra sem á hlýddu, hvort sem það voru börnin, pabbarnir—eða mömmurnar sem samt áttu víst að fá tækifæri til að sofa aðeins lengur á meðan Bessi snérist á plötuspilaranum.Sperrum eyru Að segja sögur; sannar, ýktar, lognar eða skáldaðar—mun hafa verið mikilvægur hluti af samskiptum milli mannfólks frá ómunatíð. Hæfileikinn til þess að binda röð af hugmyndum og staðreyndum saman í áhugaverða frásögn er mikilvægur eiginleiki mannskepnunnar, og þjónar nauðsynlegu hlutverki til þess að auðvelda okkur að skilja umheiminn og koma mikilvægum upplýsingum til skila milli kynslóða. Allt frá því við erum lítil börn erum við þjálfuð til að sperra eyrun, eins og hundur sem heyrir þrusk, þegar við heyrum orðin: „Einu sinni fyrir langa löngu …“ Sögurnar sem við segjum og heyrum breytast eftir því sem við eldumst og þroskumst. Það mætti þó segja að alla ævi getum við flokkað þær í grófum dráttum í tvennt. Annars vegar eru sögur afþreying og hins vegar geta þær talist til bókmennta. Þessi aðgreining á sér stað hvort sem um er að ræða sögur í bóka-, bíó-, sjónvarps- eða ljóðaformi; og þessi aðgreining á líka við óháð því hvort sögurnar eru ætlaðar börnum eða fullorðnum. Hvolpasveitin myndi til dæmis seint flokkast til bókmennta, þótt hún sé klárlega nær því heldur en Dóra landkönnuður. Aðgreiningin á milli afþreyingar og bókmennta á vitaskuld líka við um sögurnar sem fullorðnir lesa, hlusta á eða horfa á. Flestar njósna- og spennusögur eru nánast hreinræktuð afþreying, á meðan sumar sjónvarpsseríur eru í raun margbrotin bókmenntaverk (t.d. Breaking Bad).Bókmenntir og afþreying Í gegnum ævina kynnumst við ótalmörgum sögum og söguhetjum, sem eiga uppruna sinn annaðhvort í vel heppnaðri afþreyingu eða alvarlegri bókmenntum. Sumar þessar sögur verða okkur eftirminnilegri og hjartfólgnari en aðrar; og sumar stoppa stutt við í meðvitund okkar á meðan aðrar taka sér þar ævilanga bólfestu og fylgja okkur alla daga. Sumar sögur tilheyra tilfinningum á vissu æviskeiði en virka kjánalegar þegar reynt er að lesa þær síðar, aðrar eldast illa, sumar reyndust ekkert merkilegar þegar maður loksins hafði þroska til að kafa undir yfirborð þeirra, og upp úr mörgum þeirra vex maður einfaldlega. Það eru til góðar bækur og vondar bækur, vönduð og vel heppnuð afþreying, tilgerðarlegar fagurbókmenntir og allt þar á milli. Og við flokkum auðvitað bækur líka eftir því hvort þær eru ætlaðar börnum eða fullorðnum. En barnasögur skiptast fyrst og fremst í flokka eftir því hvort þær eru algjör afþreying eða geti talist bókmenntir. Og ef þær falla í síðari flokkinn, þá eru þær líka þess eðlis að fullorðnir geta notið þess að lesa þær alla tíð. Frábærar barnabækur eru í fyrsta lagi bókmenntir en í öðru lagi ætlaðar börnum. Barnasögur sem fjalla um ást, tryggð, svik, ótta, dauða, hefnd, fyrirgefningu, átök, eftirsjá, söknuð og þrá eru einmitt þær sem endast lengst í minningunni. Börnin (og við hin) lærum eitthvað um sjálf okkur þegar söguhetjurnar þurfa að glíma við það besta og versta í sjálfum sér, þar sem þær þurfa að vega og meta hvernig þær bregðast við hættu, missi, freistingum, sigrum og ósigrum, sorg og gleði—þá erum við samferða þeim og skoðum um leið okkur sjálf. Það er óþarfi að hlífa börnum of mikið við því hversu flókin blæbrigði mannlegra tilfinninga geta verið. Börn geta vel skilið að Ronja ræningjadóttir getur verið hugrökk og hrædd á sama tíma. Þau skilja líka að Matthías elskar dóttur sína þótt hann sé þrjóskur þurs og þykist ekki vilja tala við hana. Þau skilja líka að Ronja elskar pabba sinn þótt hún komist ekki hjá því að brjótast með offorsi úr kærleiksfangelsinu sem hann hafði byggt henni. Börnin skilja líka vel þá innri togstreitu sem Ronja glímir við þegar hún bjargar Birki Borkasyni, syni erkióvinar föður síns; og skilja þannig að stundum krefst það fórna að breyta rétt og standa með sjálfum sér—og að stundum getur verið stutt á milli skefjalausrar aðdáunar og fullkominnar fyrirlitningar. Allar þessar stóru spurningar eru flóknari, ástríðufyllri og erfiðari heldur en það sem er boðið upp á í prinsessu- og ofurhetjuafþreyingarsúpunni á Netflix. Og í gegnum þessar spurningar, ástríður og tilfinningar verðum við smám saman að þroskaðri manneskjum.Góðar sögur, góðar manneskjur Það er nefnilega engin vitleysa að það sé gott fyrir okkur að lesa góðar bækur og hlusta á góðar sögur. Það er meira að segja búið að rannsaka það, reikna það og sanna það í Excel-skjölum. Fólk sem les bókmenntir þroskar með sér hæfileika til þess að setja sig í spor annarra. Það skilur heiminn betur. Vísindin segja það. Þótt það sé gaman að sjá Súperman sigra Lex Luthor í þúsundasta skiptið þá eru það alvarlegu og margslungnu sögurnar, eins og Bróðir minn ljónshjarta, Litli prinsinn, Blái hnötturinn og Ronja ræningjadóttir—sem börn taka raunverulegu ástfóstri við. Og það er í gegnum þannig sögur sem við lærum og þroskumst. Góðar sögur eru vitaskuld ekki bara alvarlegar, heldur líka góð afþreying—og þær þurfa ekki allar að vera ódauðleg meistaraverk til þess að þær séu þess virði að lesa, sjá og horfa. En óneitanlega batnar veröldin ögn í hvert sinn sem einhver sér eða les söguna um Ronju ræningjadóttur.
Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar