Hvers vegna er einelti ekki refsivert? Valgarður Reynisson skrifar 26. október 2020 13:30 Þegar opinber umræða um einelti í grunnskólum kemst í hámæli í kjölfar áberandi máls, virðast allir vera sammála um að einelti sé alvarlegt ofbeldi sem þurfi að stöðva. En samt gengur okkur illa að koma til móts við þolendur og nýlegar rannsóknir benda til þess að tilfellum fjölgi. Það er ekki til einföld skýring á því hvers vegna grunnskólum gengur illa að taka á eineltismálum en ég ætla að benda á mögulegar ástæður og gera tillögur að úrbótum. Skilningsleysi Það er mjög erfitt fyrir kennara og skólastjórnendur, sem ekki hafa upplifað einelti sjálfir, að skilja hversu alvarlegt ofbeldi er um að ræða. Algengast er að einelti sé andlegt, fari t.d. fram með útskúfun, niðurlægingu og háði. Fullorðnir einstaklingar sem reyna að setja sig í spor þolenda gætu ályktað að það sé ekki eitthvað til að kvarta yfir þótt einhver hafi uppnefnt annan nemanda á ganginum. Sumir grípa til þess að útskýra að við höfum öll ákveðna brynju sem ver okkur gegn áreiti. Kannski þurfi nemandinn bara að hætta þessari viðkvæmni. En þótt slíkar útskýringar henti kannski til að ræða ágreining milli jafningja, lýsa þær skilningsleysi á eðli eineltis. Einelti er síendurtekið áreiti eða ofbeldi sem dregur þolandann niður yfir lengri tíma. Einhvern tímann hafði hann svipað þol fyrir áreiti og jafnaldrarnir en brynjan hefur verið meitluð af honum. Að vera kallaður „ógeð“ á vinnustað þínum, í skólanum þar sem þú þarft að mæta á hverjum degi, dregur hægt og bítandi úr þolendum allt sjálfstraust og baráttuþrek. Líkt og dropinn holar stein eru þolendur orðnir bæði vanir og viðkvæmari fyrir ofbeldinu en hafa e.t.v. ekki aldur og þroska til að átta sig á hversu óeðlilegt og skemmandi ástandið er. Við það bætist félagsleg útskúfun, eignaspjöll og líkamleg ógn til fjölda ára á því æviskeiði þar sem fólk er hvað viðkvæmast félagslega. Að senda nemendur með þessa reynslu úr grunnskóla og út í lífið er ógnvænlegt. Því næstu æviskeið, framhaldsnám og atvinnulífið, krefst þess að þessir brotnu einstaklingar standi á eigin fótum, taki skynsamlegar ákvarðanir, hafi sjálfstjórn þegar kemur að vímugjöfum og verði góðir félagar í nánum samböndum. Ef fólk almennt hefði raunverulegan skilning á þessu orsakasamhengi og þeim fórnarkostnaði sem fylgir aðgerðarleysi, væri mun meira gert til þess að stöðva eineltismál þegar þau koma upp. Réttur gerenda Öll börn eiga rétt á að njóta bernsku sinnar, finna til öryggis og hljóta kennslu við sitt hæfi. Vandinn við eineltismál í grunnskólum er að þar eru tvö eða fleiri börn málsaðilar og hagsmunir þeirra stangast á. Oft með þeim hætti að erfitt þykir að leysa vandann án þess að brjóta á réttindum barns. Mál þar sem börn beita önnur börn ofbeldi eru svo tilfinningalega hlaðin og erfið að fólk á gjarnan erfitt með að hugsa um þau á hlutlægan hátt. Þá er auðveldast að gera ekki neitt og vona að vandinn leysist með auknum aldri og þroska nemenda. Til þess að flækja málin enn frekar er algengt að bæði gerendur og þolendur í eineltismálum glími við raskanir eða erfiðleika sem hafa áhrif á hvernig fullorðnir sjá málsatvik. Það getur leitt til þess að í huga starfsfólks grunnskóla séu gerendur og þolendur í eineltismálum lagðir að jöfnu. Að báðir aðilar séu börn sem þurfa aðstoð til þess að fóta sig almennilega í samfélaginu og það væri síst til bóta að refsa gerandanum með einhverjum hætti. Þess vegna sé betra að vinna með heimilinu og árganginum í heild til þess að efla félags- og samskiptafærni nemenda. Kennarar og skólastjórnendur eru oft undir miklu álagi, grunnskólar hafa lengi kallað eftir auknu fjármagni og betra aðgengi að sérfræðiþjónustu. Biðlistar eftir greiningum hjá geðlæknum og sálfræðingum eru langir og kennarar finna fyrir auknu álagi sem fylgir meira krefjandi nemendahópi en áður. Það er erfitt að varpa ábyrgðinni á lausn eineltismála á hendur starfsfólks grunnskóla sem reynir að mæta þörfum allra nemenda. Stoðþjónustan og úrræðin sem þarf til að leysa eineltismál eru ekki í boði að mati margra skólastjórnenda. Foreldrar gerenda eru oft ekki tilbúnir til þess að horfast í augu við vandann og samþykkja alls ekki að barnið þeirra verði flutt í annan skóla. Þegar eineltismál eru komin á þetta stig, að þau eru komin á borð skólastjórnenda og foreldra, hafa þau yfirleitt grasserað svo lengi undir yfirborðinu að það eru ekki bara einn eða tveir gerendur sem skapa vandann. Það er gjarnan stærri hópur sem sýnir óvild í garð þolandans, þótt einn eða tveir hafi frumkvæðið að ofbeldinu. Þess vegna er alls ekki víst að flutningur höfuðpaura úr skólanum bæti líðan þolandans mikið. Ofbeldið hefur þá varað svo lengi að það hefur mótað hegðun þolandans og viðhorf jafnaldra til hans. Það besta fyrir þolandann gæti því verið að skipta um umhverfi, fjarri gerendum og þeim minningum sem fylgja skólahúsnæðinu, jafnöldrunum og starfsfólki sem hefur brugðist honum. Ábyrgð, afleiðingar og úrræði Öfugt við annað ofbeldi hefur einelti sjaldnast alvarlegar afleiðingar í för með sér fyrir gerendur. Fólk er almennt sammála um að einelti sé alvarlegt ofbeldi sem getur haft mjög alvarlega afleiðingar fyrir heilsu og velferð þolenda til langframa. Í sumum tilfellum ná þolendur sér aldrei að fullu og í þeim verstu missum við unga einstaklinga í hendur vímuefnanotkunar eða sjálfsvíga. Fjölmörg dæmi eru um slíkt, líka hér á Íslandi. Gerendur í eineltismálum eru jafnframt líklegri til að beita ofbeldi síðar á lífsleiðinni, hljóta refsidóma og beita ofbeldi á nánum samböndum. Þess vegna eru betri úrræði fyrir þolendur og gerendur eineltis mikilvægt lýðheilsumál. Hins vegar er tilhugsunin um að refsa börnum sem ekki hafa náð sakhæfisaldri, t.d. með því að flytja þau í annan skóla eða meðferðarheimili ekki aðlaðandi. En það þarf ekki að refsa gerendum til þess að ná fram þeim jákvæðu áhrifum sem viðurlög við einelti gætu skilað. Að gera foreldra gerenda í eineltismálum skaðabótaskilda vegna ofbeldis ólögráða barna sinna gæti skilað mun betri árangri í þeim tilfellum þar sem skólar reyna að leysa eineltismál með samvinnu heimilis og skóla. Enn betri árangri gæti skilað að gera skóla/sveitarfélag ábyrgt fyrir því einelti sem nemendur hafa þurft að þola innan veggja stofnunar sem þeim er skylt að sækja. Samkvæmt lögum um grunnskóla hafa allir nemendur rétt á að finna til öryggis og njóta hæfileika sinna. Það er hins vegar almenn vitneskja að í hverjum einasta árgangi og flestöllum skólum landsins eru nemendur sem eru beittir alvarlegu ofbeldi. Ef skólar/sveitarfélög verða gerð ábyrg, t.d. fjárhagslega, fyrir því ofbeldi sem þar viðgengst yrði það mikilvægur hvati til þess að taka eineltismálin traustari tökum. Þessi umræða hefur varað lengi og þær tillögur sem hér eru gerðar hafa heyrst áður. Vonandi skila nýjar áherslur menntamálaráðherra og vinna fagráðs eineltismála sér í raunverulegum úrbótum. Leiðbeiningar og upplýsingagjöf eru plástrar sem taka ekki á rót vandans. Ef enginn þarf að sæta ábyrgð vegna ofbeldisins situr þolandinn uppi með skömmina, reiðina og skaðann. Þolandinn verður að burðast með myllustein í gegnum lífið og redda sér sjálfur. Ef enginn verður látinn sæta ábyrgð á vandanum verður hann ekki leystur. Höfundur er kennari, doktorsnemi og þolandi eineltis í grunnskóla. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla - og menntamál Réttindi barna Mest lesið Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Hátt reitt til höggs Hjálmar Jónsson Skoðun Hvað veit ég? Ég er bara fangi! Ólafur Ágúst Hraundal Skoðun Árið er 1990 Rebekka Hilmarsdóttir Skoðun Málað sig út í horn Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Það er ákvörðun að beita mannvonsku Gísli Rafn Ólafsson Skoðun Brennt barn forðast eldinn Hrefna Sigurjónsdóttir Skoðun Uppbygging almannahagsmuna á Íslandi Hlynur Már Vilhjálmsson Skoðun Veistu þitt skýjaspor? Hólmfríður Rut Einarsdóttir,Þóra Rut Jónsdóttir Skoðun Varnir gegn gagnagíslatökum Unnur Kristín Sveinbjarnardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hátt reitt til höggs Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Brennt barn forðast eldinn Hrefna Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Varnir gegn gagnagíslatökum Unnur Kristín Sveinbjarnardóttir skrifar Skoðun Uppbygging almannahagsmuna á Íslandi Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Málað sig út í horn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Full orkuskipti ríkisflota og samgönguþjónustu fyrir 2030 Sigurður Friðleifsson skrifar Skoðun Einelti er veruleikabrenglun Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun „Lýtalaus íslenska“ er ekki til Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Hvatning til mótshaldara Landsmóts hestamanna Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Áróður Kremls gegn Úkraínu og NATO Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Að gefnu tilefni Kristján Hreinsson skrifar Skoðun Það er ákvörðun að beita mannvonsku Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Löng barátta XD fyrir jafnrétti og frelsi Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Árið er 1990 Rebekka Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Létt Borgarlína og bráðavandi umferðar Elías B. Elíasson,Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Bestun Seðlabankastjóra Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Nýr tækniskóli rís við Flensborgarhöfn í Hafnarfirði Ágúst Bjarni Garðarsson skrifar Skoðun Úr samkeppni í einokun? Sigríður Margrét Oddsdóttir,Anna Hrefna Ingimundarsdóttir skrifar Skoðun Að mála sig út í horn Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Verst fyrir fámennustu ríkin Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað getum við tekið á móti mörgum? Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Yazan, Kant og siðleg breytni á Íslandi Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Dauðinn og skattarnir skrifar Skoðun Áskorun ÖBÍ og Þroskahjálpar til ráðherra og þingmanna Alma Ýr Ingólfsdóttir,Unnur Helga Óttarsdóttir skrifar Skoðun Flug frá Keflavík til Köben tekur styttri tíma en meðaltími nauðgunar Guðný S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hvers vegna getur ein greiðsla á ári frá TR verið góður kostur? Sigurjón Skúlason skrifar Skoðun Í gíslingu Ríkislögmanns, samtryggingar og spillingar Ásthildur Lóa Þórsdóttir skrifar Skoðun Þegar andi Mussolini svífur yfir vötnunum og titlar verða langir Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Af málathöfnum Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Etanól í glansumbúðum Ingibjörg Rósa Björnsdóttir skrifar Sjá meira
Þegar opinber umræða um einelti í grunnskólum kemst í hámæli í kjölfar áberandi máls, virðast allir vera sammála um að einelti sé alvarlegt ofbeldi sem þurfi að stöðva. En samt gengur okkur illa að koma til móts við þolendur og nýlegar rannsóknir benda til þess að tilfellum fjölgi. Það er ekki til einföld skýring á því hvers vegna grunnskólum gengur illa að taka á eineltismálum en ég ætla að benda á mögulegar ástæður og gera tillögur að úrbótum. Skilningsleysi Það er mjög erfitt fyrir kennara og skólastjórnendur, sem ekki hafa upplifað einelti sjálfir, að skilja hversu alvarlegt ofbeldi er um að ræða. Algengast er að einelti sé andlegt, fari t.d. fram með útskúfun, niðurlægingu og háði. Fullorðnir einstaklingar sem reyna að setja sig í spor þolenda gætu ályktað að það sé ekki eitthvað til að kvarta yfir þótt einhver hafi uppnefnt annan nemanda á ganginum. Sumir grípa til þess að útskýra að við höfum öll ákveðna brynju sem ver okkur gegn áreiti. Kannski þurfi nemandinn bara að hætta þessari viðkvæmni. En þótt slíkar útskýringar henti kannski til að ræða ágreining milli jafningja, lýsa þær skilningsleysi á eðli eineltis. Einelti er síendurtekið áreiti eða ofbeldi sem dregur þolandann niður yfir lengri tíma. Einhvern tímann hafði hann svipað þol fyrir áreiti og jafnaldrarnir en brynjan hefur verið meitluð af honum. Að vera kallaður „ógeð“ á vinnustað þínum, í skólanum þar sem þú þarft að mæta á hverjum degi, dregur hægt og bítandi úr þolendum allt sjálfstraust og baráttuþrek. Líkt og dropinn holar stein eru þolendur orðnir bæði vanir og viðkvæmari fyrir ofbeldinu en hafa e.t.v. ekki aldur og þroska til að átta sig á hversu óeðlilegt og skemmandi ástandið er. Við það bætist félagsleg útskúfun, eignaspjöll og líkamleg ógn til fjölda ára á því æviskeiði þar sem fólk er hvað viðkvæmast félagslega. Að senda nemendur með þessa reynslu úr grunnskóla og út í lífið er ógnvænlegt. Því næstu æviskeið, framhaldsnám og atvinnulífið, krefst þess að þessir brotnu einstaklingar standi á eigin fótum, taki skynsamlegar ákvarðanir, hafi sjálfstjórn þegar kemur að vímugjöfum og verði góðir félagar í nánum samböndum. Ef fólk almennt hefði raunverulegan skilning á þessu orsakasamhengi og þeim fórnarkostnaði sem fylgir aðgerðarleysi, væri mun meira gert til þess að stöðva eineltismál þegar þau koma upp. Réttur gerenda Öll börn eiga rétt á að njóta bernsku sinnar, finna til öryggis og hljóta kennslu við sitt hæfi. Vandinn við eineltismál í grunnskólum er að þar eru tvö eða fleiri börn málsaðilar og hagsmunir þeirra stangast á. Oft með þeim hætti að erfitt þykir að leysa vandann án þess að brjóta á réttindum barns. Mál þar sem börn beita önnur börn ofbeldi eru svo tilfinningalega hlaðin og erfið að fólk á gjarnan erfitt með að hugsa um þau á hlutlægan hátt. Þá er auðveldast að gera ekki neitt og vona að vandinn leysist með auknum aldri og þroska nemenda. Til þess að flækja málin enn frekar er algengt að bæði gerendur og þolendur í eineltismálum glími við raskanir eða erfiðleika sem hafa áhrif á hvernig fullorðnir sjá málsatvik. Það getur leitt til þess að í huga starfsfólks grunnskóla séu gerendur og þolendur í eineltismálum lagðir að jöfnu. Að báðir aðilar séu börn sem þurfa aðstoð til þess að fóta sig almennilega í samfélaginu og það væri síst til bóta að refsa gerandanum með einhverjum hætti. Þess vegna sé betra að vinna með heimilinu og árganginum í heild til þess að efla félags- og samskiptafærni nemenda. Kennarar og skólastjórnendur eru oft undir miklu álagi, grunnskólar hafa lengi kallað eftir auknu fjármagni og betra aðgengi að sérfræðiþjónustu. Biðlistar eftir greiningum hjá geðlæknum og sálfræðingum eru langir og kennarar finna fyrir auknu álagi sem fylgir meira krefjandi nemendahópi en áður. Það er erfitt að varpa ábyrgðinni á lausn eineltismála á hendur starfsfólks grunnskóla sem reynir að mæta þörfum allra nemenda. Stoðþjónustan og úrræðin sem þarf til að leysa eineltismál eru ekki í boði að mati margra skólastjórnenda. Foreldrar gerenda eru oft ekki tilbúnir til þess að horfast í augu við vandann og samþykkja alls ekki að barnið þeirra verði flutt í annan skóla. Þegar eineltismál eru komin á þetta stig, að þau eru komin á borð skólastjórnenda og foreldra, hafa þau yfirleitt grasserað svo lengi undir yfirborðinu að það eru ekki bara einn eða tveir gerendur sem skapa vandann. Það er gjarnan stærri hópur sem sýnir óvild í garð þolandans, þótt einn eða tveir hafi frumkvæðið að ofbeldinu. Þess vegna er alls ekki víst að flutningur höfuðpaura úr skólanum bæti líðan þolandans mikið. Ofbeldið hefur þá varað svo lengi að það hefur mótað hegðun þolandans og viðhorf jafnaldra til hans. Það besta fyrir þolandann gæti því verið að skipta um umhverfi, fjarri gerendum og þeim minningum sem fylgja skólahúsnæðinu, jafnöldrunum og starfsfólki sem hefur brugðist honum. Ábyrgð, afleiðingar og úrræði Öfugt við annað ofbeldi hefur einelti sjaldnast alvarlegar afleiðingar í för með sér fyrir gerendur. Fólk er almennt sammála um að einelti sé alvarlegt ofbeldi sem getur haft mjög alvarlega afleiðingar fyrir heilsu og velferð þolenda til langframa. Í sumum tilfellum ná þolendur sér aldrei að fullu og í þeim verstu missum við unga einstaklinga í hendur vímuefnanotkunar eða sjálfsvíga. Fjölmörg dæmi eru um slíkt, líka hér á Íslandi. Gerendur í eineltismálum eru jafnframt líklegri til að beita ofbeldi síðar á lífsleiðinni, hljóta refsidóma og beita ofbeldi á nánum samböndum. Þess vegna eru betri úrræði fyrir þolendur og gerendur eineltis mikilvægt lýðheilsumál. Hins vegar er tilhugsunin um að refsa börnum sem ekki hafa náð sakhæfisaldri, t.d. með því að flytja þau í annan skóla eða meðferðarheimili ekki aðlaðandi. En það þarf ekki að refsa gerendum til þess að ná fram þeim jákvæðu áhrifum sem viðurlög við einelti gætu skilað. Að gera foreldra gerenda í eineltismálum skaðabótaskilda vegna ofbeldis ólögráða barna sinna gæti skilað mun betri árangri í þeim tilfellum þar sem skólar reyna að leysa eineltismál með samvinnu heimilis og skóla. Enn betri árangri gæti skilað að gera skóla/sveitarfélag ábyrgt fyrir því einelti sem nemendur hafa þurft að þola innan veggja stofnunar sem þeim er skylt að sækja. Samkvæmt lögum um grunnskóla hafa allir nemendur rétt á að finna til öryggis og njóta hæfileika sinna. Það er hins vegar almenn vitneskja að í hverjum einasta árgangi og flestöllum skólum landsins eru nemendur sem eru beittir alvarlegu ofbeldi. Ef skólar/sveitarfélög verða gerð ábyrg, t.d. fjárhagslega, fyrir því ofbeldi sem þar viðgengst yrði það mikilvægur hvati til þess að taka eineltismálin traustari tökum. Þessi umræða hefur varað lengi og þær tillögur sem hér eru gerðar hafa heyrst áður. Vonandi skila nýjar áherslur menntamálaráðherra og vinna fagráðs eineltismála sér í raunverulegum úrbótum. Leiðbeiningar og upplýsingagjöf eru plástrar sem taka ekki á rót vandans. Ef enginn þarf að sæta ábyrgð vegna ofbeldisins situr þolandinn uppi með skömmina, reiðina og skaðann. Þolandinn verður að burðast með myllustein í gegnum lífið og redda sér sjálfur. Ef enginn verður látinn sæta ábyrgð á vandanum verður hann ekki leystur. Höfundur er kennari, doktorsnemi og þolandi eineltis í grunnskóla.
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Skoðun Áskorun ÖBÍ og Þroskahjálpar til ráðherra og þingmanna Alma Ýr Ingólfsdóttir,Unnur Helga Óttarsdóttir skrifar
Skoðun Flug frá Keflavík til Köben tekur styttri tíma en meðaltími nauðgunar Guðný S. Bjarnadóttir skrifar
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun