Hulunni svipt af Rússlandi Finnur Th. Eiríksson skrifar 2. júní 2023 11:00 Undanfarið hálft annað ár hefur umræðuhefðin um Rússland tekið nokkrum breytingum. Í rúma þrjá áratugi hafði lítið borið á gagnrýni vestrænna stjórnmálamanna á Rússland. Sömuleiðis hafði dregið úr viðleitni fræðimanna til að fjalla um Sovétríkin og Rússland á gagnrýninn hátt. Þvert á móti hafði hluti fræðasamfélagsins að ýmsu leyti tekið upp orðræðu sovéskra og rússneskra yfirvalda. Þessi staða hefur meðal annars verið ómeðvituð afleiðing þeirrar vinnureglu að fræðasamfélagið ætti að horfa gagnrýnni augum á Vesturlönd en aðra heimshluta – tvöfaldur staðall sem hefur skekkt heimssýn margra. En nú, í kjölfar innrásar Pútíns í Úkraínu, er útlit fyrir að breyting verði þar á. Virtir Rússlandsfræðingar hafa lagt til að fræðasamfélagið breyti afstöðu sinni til Rússlands. Í því samhengi má nefna grein Susan Smith-Peter, doktors í Rússlandsfræðum, en hún skrifar: „Sem sérfræðingar um Rússland þurfum við að leggjast í alvarlega siðferðislega sjálfsskoðun um hvernig við höfum tekið sjónarhorni rússneskra yfirvalda sem sjálfgefnu. Höfum við á einhvern hátt tekið þátt í upphafningu á Rússlandi líkt og Pútín hefur gert á svo öfgafullan hátt?“ Annað dæmi er Dr. Marina Mogilner, einn ritstjóra tímaritsins Ab Imperio, sem er þeirrar skoðunar að það þurfi að „afnýlenduvæða“ svið rússneskra fræða. Aukinn fjöldi skrifa af þessu tagi gæti bent til þess að viðteknar söguskoðanir um Rússland séu að breytast í grundvallaratriðum. Rússland sem nýlenduveldi, sovétlýðveldi og forsetaveldi Fræðasamfélagið hefur áratugum saman verið óvægið í gagnrýni sinni á nýlenduvæðingu Vestur-Evrópu. En tæpri öld eftir að Kólumbus rambaði á Norður-Ameríku hóf Rússneska keisaradæmið sams konar nýlenduvæðingu í Síberíu. Ein og sér er Síbería stærri en Kanada að flatarmáli og er því um að ræða gríðarlegt landflæmi. Frumbyggjar Síberíu áttu ekkert skyldara við Rússa en frumbyggjar Ameríku áttu við Vestur-Evrópubúa. En hingað til hafa fáir viljað skilgreina yfirtöku Rússa á Síberíu sem dæmi um nýlenduvæðingu. Svipaður tvöfaldur staðall var einnig áberandi þegar Sovétríkin – arftaki Rússneska keisaradæmisins – hélt á lofti linnulausri gagnrýni á vestræna heimsvaldastefnu á tímum kalda stríðsins. Þessi gagnrýni kom auðvitað úr hörðustu átt. Sovétríkin ráku sína eigin heimsvaldastefnu sem gaf vestrænni heimsvaldastefnu ekkert eftir. Undir yfirskini frelsis og mannréttinda voru heilu þjóðirnar og heimshlutarnir hnepptir í þrældóm kommúnismans. Þegar Sovétríkin liðuðust í sundur snarfækkaði yfirlýstum kommúnistaríkjum á heimsvísu. Þau ríki sem enn í dag byggja á kommúnisma eru undantekningarlaust alræðisríki sem fáir taka mark á. Fyrrum Sovétríkin tóku ýmist upp lýðræði eða urðu að grímulausum fasistaríkjum. Hvað varðar sjálft Rússland, þá missti það af tækifæri sínu til að verða lýðræðisríki. Árið 1993, þegar rússneska þingið hafði um skeið mótmælt afleitri efnahagsstefnu Bóris Jeltsín, átti sér stað stjórnarbylting. Að lokum fékk Jeltsín herinn í lið með sér og þann 4. október lét hann varpa sprengjum á rússneska þinghúsið. Tveimur mánuðum síðar var ný stjórnarskrá samþykkt sem jók völd forsetans til muna. Síðan þá hefur í besta falli verið hægt að tala um gervilýðræði í Rússlandi. Afstöðubreyting Vesturlanda Hrun heimskommúnismans markaði kaflaskil í mannkynssögunni. Tíundi áratugurinn einkenndist af almennri jákvæðni í garð hinna nýfrelsuðu ríkja Austur-Evrópu, þeirra á meðal Rússlands, svo lítið bar á gagnrýnni umfjöllun um Jeltsín í vestrænum fjölmiðlum. Árin eftir 2000 einkenndust einnig af varkárni fjölmiðla og stjórnmálamanna gagnvart Rússlandi. Til dæmis var tiltölulega lítið fjallað um innrás og innlimun Rússlands á svæðum Georgíu árið 2008. Það var ekki fyrr en við sambærilega innlimun á svæðum Úkraínu árið 2014 sem örla fór á afstöðubreytingu gagnvart rússneskum yfirvöldum. Botninn tók svo úr þegar herir Pútíns gerðu innrás í Úkraínu í fyrra. Síðan þá hafa vestrænir fjölmiðlar og stjórnmálamenn blessunarlega fundið sig knúna til að fjalla á gagnrýninn hátt um rússnesk yfirvöld. Uppgjör við nálæga fortíð Í tæpa þrjá áratugi reyndu fulltrúar Vesturlanda að sannfæra sig og aðra um að yfirvöld í Rússlandi væru þeim vinveitt. En ýmislegt hefur komið upp úr kafinu varðandi fjandsamleg afskipti rússneskra yfirvalda af málefnum Vesturlanda undanfarna áratugi. Þar má nefna tilraunir til að hafa áhrif á niðurstöður kosninga og dreifing áróðurs á samskiptamiðlum. Á komandi árum mun eiga sér stað uppgjör við þetta tímabil, ekki síður innan fræðasamfélagsins og á vettvangi stjórnmálanna. Í lok greinar sinnar segir Dr. Smith-Peter: „Ég tel mig vera á batavegi eftir að hafa haft sjónarhorn „rússneskrar ríkishyggju“ og alls ekki aðskilda þeim vandamálum sem ég hef bent á.“ Mig langar að hvetja fræðasamfélagið á Íslandi til að leggjast í sambærilega sjálfsskoðun. Ég hvet það til að velta fyrir sér hvort umrætt sjónarhorn hafi einnig verið til staðar hér á landi, því enn er margt á huldu varðandi samskipti Rússlands og Vesturlanda fyrir innrásina í Úkraínu. Án vafa leynast þar verðug rannsóknarverkefni sem myndu njóta góðs af nýju og gagnrýnu sjónarhorni. Höfundur er málvísindanemi og áhugamaður um alþjóðamál. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Finnur Thorlacius Eiríksson Innrás Rússa í Úkraínu Mest lesið Mengum meira Heiðar Guðjónsson Skoðun Halldór 05.07.2024 Halldór Sigmundi Davíð svarað Björn Bjarnason Skoðun Coda Terminal hefur ekki áhrif á neysluvatnsból höfuðborgarsvæðisins Sigrún Tómasdóttir Skoðun Hvað verður um Kára? Helga Sigrún Harðardóttir Skoðun Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Líf og dauði leikur á hnífsegg Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Af hverju leka gluggar fyrr en áður? Böðvar Bjarnason Skoðun Að óttast blokkir Ásta Logadóttir Skoðun Þegar fórnarlamb verður böðull Sigurður Skúlason Skoðun Skoðun Skoðun Sigmundi Davíð svarað Björn Bjarnason skrifar Skoðun Coda Terminal hefur ekki áhrif á neysluvatnsból höfuðborgarsvæðisins Sigrún Tómasdóttir skrifar Skoðun Líf og dauði leikur á hnífsegg Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Mengum meira Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Hvað verður um Kára? Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Að eiga tertuna og borða hana líka – svar til formanns Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Hik er sama og tap Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Af hverju leka gluggar fyrr en áður? Böðvar Bjarnason skrifar Skoðun Hluta þjóðarinnar hent út í kuldann – hinn baðar sig í sólinni Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Að óttast blokkir Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Engin gúrka hjá Blaðamannafélaginu Sigríður Dögg Auðunsdóttir,Freyja Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Stórnotendur eru kjölfestan í íslenska raforkukerfinu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Ert þú í góðu netsambandi? Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Evrópa og myrkrið framundan Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Heilræði fyrir Nýhaldið Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Glútenlaust gull á grillið Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kaupin á eyrinni Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lokunaruppboð í Kauphöllinni Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Ferðatryggingar og val á kreditkorti Svandís Edda Hólm Jónudóttir skrifar Skoðun Af hverju að byggja Coda Terminal? Ólafur Elínarson,Sandra Ósk Snæbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hljóð úr horni Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun ESB fyrir almenning Oddný G. Harðardóttir skrifar Skoðun Strámaðurinn mikli Kristján Hreinsson skrifar Skoðun Árið er 2024 Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Samkeppni í nýju ljósi Páll Hermannsson skrifar Skoðun Það er verið að grafa dýpri fátæktargjá Rúnar Sigurjónsson skrifar Skoðun „Hæ ástin, þarf að millifæra, getur þú samþykkt beiðnina?“ Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Algeng þvæla um Evrópusambandið Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Stundum hefur Gunnar Smári rétt fyrir sér Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Sjá meira
Undanfarið hálft annað ár hefur umræðuhefðin um Rússland tekið nokkrum breytingum. Í rúma þrjá áratugi hafði lítið borið á gagnrýni vestrænna stjórnmálamanna á Rússland. Sömuleiðis hafði dregið úr viðleitni fræðimanna til að fjalla um Sovétríkin og Rússland á gagnrýninn hátt. Þvert á móti hafði hluti fræðasamfélagsins að ýmsu leyti tekið upp orðræðu sovéskra og rússneskra yfirvalda. Þessi staða hefur meðal annars verið ómeðvituð afleiðing þeirrar vinnureglu að fræðasamfélagið ætti að horfa gagnrýnni augum á Vesturlönd en aðra heimshluta – tvöfaldur staðall sem hefur skekkt heimssýn margra. En nú, í kjölfar innrásar Pútíns í Úkraínu, er útlit fyrir að breyting verði þar á. Virtir Rússlandsfræðingar hafa lagt til að fræðasamfélagið breyti afstöðu sinni til Rússlands. Í því samhengi má nefna grein Susan Smith-Peter, doktors í Rússlandsfræðum, en hún skrifar: „Sem sérfræðingar um Rússland þurfum við að leggjast í alvarlega siðferðislega sjálfsskoðun um hvernig við höfum tekið sjónarhorni rússneskra yfirvalda sem sjálfgefnu. Höfum við á einhvern hátt tekið þátt í upphafningu á Rússlandi líkt og Pútín hefur gert á svo öfgafullan hátt?“ Annað dæmi er Dr. Marina Mogilner, einn ritstjóra tímaritsins Ab Imperio, sem er þeirrar skoðunar að það þurfi að „afnýlenduvæða“ svið rússneskra fræða. Aukinn fjöldi skrifa af þessu tagi gæti bent til þess að viðteknar söguskoðanir um Rússland séu að breytast í grundvallaratriðum. Rússland sem nýlenduveldi, sovétlýðveldi og forsetaveldi Fræðasamfélagið hefur áratugum saman verið óvægið í gagnrýni sinni á nýlenduvæðingu Vestur-Evrópu. En tæpri öld eftir að Kólumbus rambaði á Norður-Ameríku hóf Rússneska keisaradæmið sams konar nýlenduvæðingu í Síberíu. Ein og sér er Síbería stærri en Kanada að flatarmáli og er því um að ræða gríðarlegt landflæmi. Frumbyggjar Síberíu áttu ekkert skyldara við Rússa en frumbyggjar Ameríku áttu við Vestur-Evrópubúa. En hingað til hafa fáir viljað skilgreina yfirtöku Rússa á Síberíu sem dæmi um nýlenduvæðingu. Svipaður tvöfaldur staðall var einnig áberandi þegar Sovétríkin – arftaki Rússneska keisaradæmisins – hélt á lofti linnulausri gagnrýni á vestræna heimsvaldastefnu á tímum kalda stríðsins. Þessi gagnrýni kom auðvitað úr hörðustu átt. Sovétríkin ráku sína eigin heimsvaldastefnu sem gaf vestrænni heimsvaldastefnu ekkert eftir. Undir yfirskini frelsis og mannréttinda voru heilu þjóðirnar og heimshlutarnir hnepptir í þrældóm kommúnismans. Þegar Sovétríkin liðuðust í sundur snarfækkaði yfirlýstum kommúnistaríkjum á heimsvísu. Þau ríki sem enn í dag byggja á kommúnisma eru undantekningarlaust alræðisríki sem fáir taka mark á. Fyrrum Sovétríkin tóku ýmist upp lýðræði eða urðu að grímulausum fasistaríkjum. Hvað varðar sjálft Rússland, þá missti það af tækifæri sínu til að verða lýðræðisríki. Árið 1993, þegar rússneska þingið hafði um skeið mótmælt afleitri efnahagsstefnu Bóris Jeltsín, átti sér stað stjórnarbylting. Að lokum fékk Jeltsín herinn í lið með sér og þann 4. október lét hann varpa sprengjum á rússneska þinghúsið. Tveimur mánuðum síðar var ný stjórnarskrá samþykkt sem jók völd forsetans til muna. Síðan þá hefur í besta falli verið hægt að tala um gervilýðræði í Rússlandi. Afstöðubreyting Vesturlanda Hrun heimskommúnismans markaði kaflaskil í mannkynssögunni. Tíundi áratugurinn einkenndist af almennri jákvæðni í garð hinna nýfrelsuðu ríkja Austur-Evrópu, þeirra á meðal Rússlands, svo lítið bar á gagnrýnni umfjöllun um Jeltsín í vestrænum fjölmiðlum. Árin eftir 2000 einkenndust einnig af varkárni fjölmiðla og stjórnmálamanna gagnvart Rússlandi. Til dæmis var tiltölulega lítið fjallað um innrás og innlimun Rússlands á svæðum Georgíu árið 2008. Það var ekki fyrr en við sambærilega innlimun á svæðum Úkraínu árið 2014 sem örla fór á afstöðubreytingu gagnvart rússneskum yfirvöldum. Botninn tók svo úr þegar herir Pútíns gerðu innrás í Úkraínu í fyrra. Síðan þá hafa vestrænir fjölmiðlar og stjórnmálamenn blessunarlega fundið sig knúna til að fjalla á gagnrýninn hátt um rússnesk yfirvöld. Uppgjör við nálæga fortíð Í tæpa þrjá áratugi reyndu fulltrúar Vesturlanda að sannfæra sig og aðra um að yfirvöld í Rússlandi væru þeim vinveitt. En ýmislegt hefur komið upp úr kafinu varðandi fjandsamleg afskipti rússneskra yfirvalda af málefnum Vesturlanda undanfarna áratugi. Þar má nefna tilraunir til að hafa áhrif á niðurstöður kosninga og dreifing áróðurs á samskiptamiðlum. Á komandi árum mun eiga sér stað uppgjör við þetta tímabil, ekki síður innan fræðasamfélagsins og á vettvangi stjórnmálanna. Í lok greinar sinnar segir Dr. Smith-Peter: „Ég tel mig vera á batavegi eftir að hafa haft sjónarhorn „rússneskrar ríkishyggju“ og alls ekki aðskilda þeim vandamálum sem ég hef bent á.“ Mig langar að hvetja fræðasamfélagið á Íslandi til að leggjast í sambærilega sjálfsskoðun. Ég hvet það til að velta fyrir sér hvort umrætt sjónarhorn hafi einnig verið til staðar hér á landi, því enn er margt á huldu varðandi samskipti Rússlands og Vesturlanda fyrir innrásina í Úkraínu. Án vafa leynast þar verðug rannsóknarverkefni sem myndu njóta góðs af nýju og gagnrýnu sjónarhorni. Höfundur er málvísindanemi og áhugamaður um alþjóðamál.
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Skoðun Coda Terminal hefur ekki áhrif á neysluvatnsból höfuðborgarsvæðisins Sigrún Tómasdóttir skrifar
Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun