Lista­maðurinn sem gleymdist gjör­sam­lega

Þetta segir Einar Falur Ingólfsson rithöfundur og ljósmyndari sem hefur tekið saman veglegt rit um verk hans, líf og ekki síður átök sem einkenndu stuttan en afar afkastamikinn feril Kristjáns sem fæddist á Ísafirði 6. mars árið 1903. Bókin ber hið dramatíska heiti: Kristján H. Magnússon – Listamaðurinn sem gleymdist“. 

Verk Einars Fals stendur fyllilega undir þessum forvitnilega titli eins og þú lesandi góður átt eftir að kynnast. Þetta er lygileg saga og varpar glöggu ljósi á menningarátökin sem einkenndu fyrri hluta síðustu aldar. Þegar gagnrýni skipti máli. Öllu máli.

Hvarf skjótt í gleymskunnar dá

Bókin er tekin saman einkum að undirlagi Rakelar Olsen athafnakonu í Stykkishólmi en samhliða útgáfu bókarinnar efnir Listasafn Íslands til yfirlitssýningar á verkum Kristjáns Helga.

Við vöðum beint í vélarnar og spyrjum Einar Fal hvort hann hafi fundið týnda púslið í listasögunni?

„Í öllum listgreinum eru líklega týnd púsl og mikilvægt að vera sífellt að endurskoða söguna. Því saga Kristjáns sýnir okkur, tel ég vera, að myrkur gleymskunnar sé ekki alltaf sanngjarnt.“

Kristján var ungur þegar hann lést, aðeins 34 ára gamall og starfstími hans á Íslandi var ekki nema átta ár og svo tvö í Bandaríkjunum. Þar áður, eftir langskólanám í myndlist í Boston og New York, en hann afköst hans voru mikil og hann má heita frumkvöðull á vissum sviðum í íslenskri myndlist.

„Hann var líka vinsæll og verk hans seldust mjög vel. En eftir lát Kristjáns 1937 þá varð fljótt hljótt um hann. Fyrir utan minningarsýninguna stóru í Listamannaskálanum 1952 hafa aðeins verið tvær sýningar á verkum hans, önnur í Listasafni Ísafjarðar en Kristján var Ísfirðingur og þar í safninu hefur minning hans helst lifað. Og svo meðal ættingja Klöru Helgadóttur, eiginkonu Kristjáns.“

Naut mikillar viðurkenningar á erlendri grundu

Að sögn Einars studdi fjölskyldan vel við listamanninn unga og Klöru og enn eru í eigu fjölskyldunnar tugir verka.

„Og það voru einmitt ættingjar Klöru sem réðu mig til þess verks fyrir tveimur árum að skrifa og ritstýra bók um ævi og störf Kristjáns.“

Einar Falur sem nam listasögu rámaði í Kristján og verk hans frá þeim tíma er hann stúderaði listasögu við Háskóla Íslands undir handleiðslu Björns Th. Björnssonar.

„Ég þekkti til einhverra verka Kristjáns og mundi vel eftir umfjöllum Björns Th. Björnssonar um hann í listasögu í Háskólanum í gamla daga. Að Kristján hafi verið fyrsti íslenski myndlistamaðurinn til að læra í Bandaríkjunum og eftir heimkomuna hafi hann líka verið fyrstur til að mála markvisst vetrarmyndir í íslenskri náttúru, og það er svo sannarlega merkileg sérstaða.“

Og svo var Kristján líka fyrstur íslenskra listamanna til að halda markvisst sýningar á verkum sínum í erlendum stórborgum - hann var ekki nema 26 ára gamall og búinn að vinna í eitt ár á Íslandi þegar hann hélt fyrstu einkasýninguna í London.

„Í virtum sal. Hann fékk lof fyrir í helstu dagblöðum og sýningin seldist upp! Og hann hélt fleiri sýningar í London á þessum átta árum, í Stokkhólmi líka, Amsterdam, New York og safnasýningu í Boston á þrítugsafmælinu.“

Gagnrýnandi Moggans leggur fæð á Guðmund

Þrátt fyrir þessi mjög svo athyglisverðu afrek á listasviðinu taldi Einar Falur í fyrstu að litlar heimildir væru til um Kristján.

„En svo fann ég sífellt meira, ekki síst erlendis, og verkið hlóð utan á sig. Og endaði sem þessi mikla bók, með á þriðja hundraði myndverka sem ég myndaði flest á einkaheimilum.“

Gott og vel. En hvað veldur þessari „gleymsku“, hver er kenningin?

„Já. Ég hef mikið velt því fyrir mér hvernig Kristján og framlag hans til íslenskrar myndlistar hafi getað gleymst svona gjörsamlega. Og það er ekkert einfalt svar við því. Eitt er að þrátt fyrir einhliða lof gagnrýnenda erlendra stórblaða um verk hans, og að flest íslensk dagblöð á þessum tíma hafi fjallað vel og lofsamlega um verkin, þá fann gagnrýnandi Morgunblaðsins þeim allt til foráttu.“

Og nú nefnir Einar Falur til sögunnar mann sem á eftir að valda straumhvörfum í sögu Kristjáns og því hvernig verk hans voru metin.

„Rýnirinn kallaði sig Orra og var Jón Þorleifsson listmálari, kollegi Kristjáns. Það er mjög merkilegt að lesa skrif Orra og deilurnar sem spunnust út frá þeim. Segja má að varnarþing Kristjáns hafi verið í Vísi, þar sem vinir og aðdáendur Kristjáns svöruðu, þar á meðal Guðmundur frá Miðdal og Þorsteinn Jónsson (Þórir Bergsson) rithöfundur.“

Litir í verkum Kristjáns „falskir“

Jahá? Gerist nú loft lævi blandið?

„Orri vildi meina að bandarískar listir væru ómerkilegar, listaskólar þar ómögulegir og að fyrir vikið væru litir Kristjáns „falskir“. Hvernig sem litir í málverki geti verið það. 

En skrif Orra sýna að það var að hans mati bara rými fyrir eina tegund listar, eina nálgun. En listunnendur voru ekki sammála því - sýningar Kristjáns hér voru vel sóttar og önnur skrif lofsamleg.“

Þessar deilur eru raktar í bókinni.

„Mögulega áttu þær þátt í því að hafa náð að deyfa minningu listamannsins, sem var enn efnilegur og vaxandi í list sinni þegar hann lést.“

Gætirðu aðeins farið yfir stöðuna fyrir mig á þeim tíma, ég meina, nú sjáum við ekki myndlistargagnrýni hvað þá að hún skipti svona miklu máli?

„Já,“ segir Einar Falur.

„Í heilbrigðu og blómlegu listumhverfi eru gagnrýnendur mjög mikilvægir, og þá á ég við víðsýna rýna sem eru vel menntaðir, búa yfir góðri þekkingu á sögu listgreinarinnar; eru faglegir og sanngjarnir og setja verkin í samhengi fyrir almenning. Jón Þorleifsson og Kristján Helgi höfðu báðir verið erlendis í níu ár þegar þeir sneru heim til Íslands 1929, Kristján vestanhafs en Jón í Danmörku.“

Ófagleg og heiftúðug skrif 

Sá afdrifaríki atburður verður að Valtýr Stefánsson ritstjóri Morgunblaðsins réði Jón til að skrifa um myndlist. Og sú saga fylgir að Valtýr vildi fá rýni sem væri harðari en áður hafði þekkst og ekki eitthvað vinaklapp á bak listamanna.

„En það er engin leið að segja að Jón hafi verið faglegur í skrifum sínum, svo ég taki þau um Kristján sem dæmi, heldur fer hann alltaf í manninn. Segir til dæmis um eina sýningu hans, þegar hann sér að Kristján hefur ekki farið eftir „fyrirmælum“ sínum í dómnum þar á undan, að „það sé snemmt að komast á kyrrstöðupunktinn um þrítugsaldur, og hafa ekki meira til brunns að bera en Kristján.““

Og Einar heldur áfram að fletta í sínum bókum:

„Í sömu umsögn segir hann að Kristján viti ekki hvað litir séu í listrænum skilningi og hafi „enga tilfinningu fyrir tign og fegurð tónanna“. Krassandi ekki satt? Gott lesefni, kann einhver að hafa sagt, en hryllilega ófaglegt. Þegar ég sá um menningarumfjöllun Morgunblaðsins um níu áratugum síðar hefði ég ekki birt þessi skrif.“

Já, þetta er beinlínis heiftúðugt.

„Því miður er alltof lítið um vandaða gagnrýni um listir í íslenskum fjölmiðlum og er það til marks um það hvað fjölmiðlarnir hafa veikst, því gæði kosta pening. Gagnrýnendur eru mikilvægir, og þá á ég við góða og faglega gagnrýnendur, sem kenna, skýra og setja í samhengi.“

Ljóst má vera að Einar Falur telur það ekki eiga við um Jón Þorleifsson eða Orra eins og hann titlaði sig.

Vænir erlenda gagnrýnendur um mútuþægni

Skrif í gamla daga voru óneitanlega beinskeytt, beinskeyttari jafnvel, og það er eins og fólk muni það ekki eða vilji ekki muna það. 

En fannstu einhverja skýringu á því hvers vegna Jón var svona heiftúðugur út í Kristján? Eða var hann hornóttur við allt og alla?

„Ég velti vissulega fyrir mér hvers vegna Jón Þorleifsson var svona argur, og hreinlega reiður út í myndlist Kristjáns. Hann skrifaði með neikvæðum hætti um mun fleiri, og þá stundum álíka persónulega og um Kristján, en samt er eins og hann hafi viljað nota verk Kristjáns sérstaklega til að taka sér einhvers konar stöðu í umræðunni.“

Einar Falur nefnir aðra kenningu sem Halldór Björn Runólfsson listfræðingur viðraði meðal annars í grein í Lesbók Morgunblaðsins árið 1994, að þarna hafi mögulega verið líka hin gamalkunna nagandi tilfinning sem afbrýðisemin er.

„Því að mörgu leyti eru Kristján og Jón skyldir í málverkinu. En verk Kristjáns voru sýnd víða erlendis og fengu mjög góða dóma, sem öll íslensku dagblöðin röktu. Einhverjum kolleganna kann að hafa þótt það sárt.“ 

Í deilunum gekk Jón það langt að væna gagnrýnendur stórblaða í London um að hafa verið mútað til að skrifa vel um sýningar Kristjáns!

„Það geti ekki verið að þeir hafi hrifist af þessum lélegu verkum, skrifar Jón! Og þær ýkjur urðu til þess að Kristján tók í eina skiptið sjálfur til varna, hér í Vísi, og sagði að það væri eins gott fyrir Jón að ritstjórar bresku blaðanna fréttu ekki að verið væri að væna gagnrýnendur þeirra um mútuþægni.“

Enginn „sigur“ í listamannadeilum fjórða áratugarins

En það er eins og Jón hafi „sigrað“ - Kristján er sem geislavirkur, minning hans er eiginlega fyrst dregin fram núna, með þessu glæsilega verki? Er hægt að setja það í samhengi við „sigur“ Morgunblaðsins sem ríkti hér á fjölmiðlamarkaði um áratugaskeið?

„Ég held nú að enginn hafi „sigrað“ í þessum heiftúðugu svokölluðu listamannadeilum á fjórða áratugnum. Eftir allar byltingar tuttugustu aldar í listum, þar sem allt varð leyfilegt og fjölbreytnin bar sigur af einstrengingsskap, þá finnst okkur mjög sérkennilegt að lesa þetta í dag, dómhörkuna og kröfuna um að aðeins sé einhver ein stefna eða nálgun rétt.“

Kristján og minning um verk hans fóru í það minnsta halloka opinberlega, þótt eigendur verka listamannsins hafi margir haft þau í hávegum og þyki vænt um þau.

„Nú getur fólk skoðað verkin í bókinni, og séð yfirlitssýninguna sem samtímis var opnuð í Listasafni Íslands, og sjálft kveðið upp sinn dóm. Hvort þögnin um verk hans hafi verið réttlát eða hvort þau eigi ekki að sjást í samtali við aðra mikilvæga listamenn okkar frá þriðja og fjórða áratug síðustu aldar.“

Garnaflækja verður honum að falli

Kristján varð ekki langlífur?

„Nei, því miður. Lífið hafði brosað við honum, þrátt fyrir kreppuna þá gekk honum vel í listinni, þau Klara eignuðust soninn Magnús 1934, keyptu sama ár hús við Skólavörðustíg, númer 43. Hann teiknaði við það vinnustofu sem var reist 1935.“

Kristján hélt áfram að vinna af krafti, sýndi reglulega heima og erlendis.

„En í apríl 1937, skömmu eftir 34 ára afmælið, veiktist hann alvarlega í málunarferð í Borgarfirði, af garnaflækju segja fréttir! Hann komst til Reykjavíkur og var skorinn upp við þeirri meinsemd en lést í kjölfarið úr lungnabólgu. Það var vinum og ættingjum harmdauði, og með furðulegum hætti, að mér finnst, fennti hratt yfir verkin hans.“

Skóli Cézanne yfirskyggir allt á þeim tíma

En Jóni eða Orra til varnar þá voru Bandaríkin reyndar á sérkennilegum slóðum að margra mati: Poppið, eins umdeilt og það var í fyrstu, að verða til og Evrópa átti ekki gott með að tengja við „ready-made-listina“? Ekki að ég sé að segja að Kristján hafi verið poppari því það er hann augljóslega ekki.

„Listsögulega séð þá var arfleifð franska meistarans Cézanne orðin ríkjandi í landslagsmálverki Evrópu og þar með því danska. Jón Þorleifsson byggir sína list á því, eins og aðrir íslenskir kollegar sem lærðu á Norðurlöndum. Þegar Kristján kemur sumarið 1929 frá Ameríku er hann með allt annan skóla í farteskinu. 

Bakgrunnur Kristjáns er í Norður-Amerísku-raunsæi og landslagshefð Nýja-Englands. Sem var líka að verða fyrir áhrifum frá hinum merkilega kanadíska hópi Group of Seven.“

Þannig stangaðist stíll Kristjáns nokkuð á það sem hinir íslensku málararnir voru að gera hérlendis.

„En eins og ég sagði þá áttu verk Kristjáns sér marga aðdáendur, til dæmis mætti Jóhannes Kjarval, sem var 18 árum eldri, á sýningar Kristjáns og hrósaði þeim mjög. Hann gerði sér líka ferð að skoða þau sérstaklega í heimahúsum eins og ég segi frá í bókinni. Jón Þorleifsson var ósáttur við að Kjarval hrósaði Kristjáni og hreytir í hann fyrir það í einni greininni. Sem Kjarval svaraði með sínum hætti í eindálks grein í Vísi.“

Hæfileikaríkur teiknari svo af bar

Maðurinn er náttúrlega svakalega flinkur teiknari.

„Já, Kristján var mjög hæfileikaríkur, það er engin spurning. Hann vakti strax athygli fyrir hæfileikana sem barn á Ísafirði og hafði góðan kennara sem Guðmundur frá Mosdal var.

Þegar hann var orðinn munaðarlaus 16 ára sendi eldri bróðir, sem var virtur aflaskipstjóri í Boston, eftir honum og yngsta bróðurnum.“

Kristján stundaði sjóinn fyrstu misserin í Ameríku og þénaði vel á uppsjávarveiðum. Þegar hann sótti svo 18 ára um nám í helsta listaskóla Boston flaug hann inn og vöktu hæfileikar hans mikla athygli. Þetta má sjá í fyrsta viðtalinu við hann í stórblaðinu The Boston Globe þegar hann var aðeins tvítugur.

„Við útskrift úr framhaldsnáminu í New York fékk verk eftir Kristján verðlaun og var valið til sýningar í 13 borgum í Bandaríkjunum og þá var fjallað um verkin hans í stórblöðum landsins. Fékk Kristján þá líka boð um að vinna með virtum listamanni sem var ráðgjafi Bandaríkjastjórnar um myndlist, hefur hann eflaust lært þá vel á gangvirki myndlistarheimsins og hefur það hjálpað honum að finna góða sýningarstaði fyrir verk sín í framhaldinu.“

Tímabært að draga verk Kristjáns fram í dagsljósið

Er þetta ekki svolítið þannig með þjóðarsálina að vegsemdin kemur að utan, en vegsemdin má samt ekki vera of mikil?

„Nákvæmlega! Það er einmitt hugsun sem leitaði oft á mig við að skrifa þessa bók. Hrósið sem Kristján fékk erlendis stuðaði án efa suma hér heima.“

Og augljóslega Jón?

„Sem var málpípa vissra skoðana, já.“

Björn Th. virðist þó hafa tekið eftir honum og furðað sig á fálætinu?

„Björn Th. gaf verkum Kristjáns svolítið pláss í listasögu sinni, og listasögukennslu, sagði frá því að hann hafi verið frumherji í vetrarlandslagsmyndum og því að sýna erlendis. Og í nýju listasögunni frá 2011 hvetur Hrafnhildur Schram listfræðingur til þess að verk Kristjáns séu endurskoðuð. Þau eigi það skilið. Og nú er verið að gera það - fólk getur nú nálgast þau í bók og á sýningu og lagt sjálft mat á það sem hann gerði. Landslag, portrett og fantasíur,“ segir Einar Falur.