Upplýsingar um mataræði barna og unglinga á landsvísu eru of gamlar – það er óásættanlegt Birna Þórisdóttir, Sigurbjörg Bjarnadóttir og Inga Þórsdóttir skrifa 19. júní 2025 10:31 Það er brýn þörf fyrir nýjar íslenskar landskannanir og rannsóknir á mataræði barna og unglinga. Fyrirliggjandi upplýsingar, tölur um neyslu matvæla og magn næringarefna, sem börn hér á landi fá með matnum, eru 13-22 ára gamlar. Framleiðsla matvæla og markaðssetning þeirra hafa þróast mikið síðan þær rannsóknir voru gerðar. Mögulega, ef ekki líklega, hefur því mataræði barna breyst. Við bara vitum ekkert um það. Fá börn um land allt þann mat og næringarefni sem styður við heilsu þeirra? Við þurfum að vita hvar skóinn kreppir til að geta gert það sem best er. Samkvæmt alþjóðastofnunum eru landskannanir og rannsóknir á mataræði grunnur þess að geta lagt réttar gagnreyndar áherslur í lýðheilsustarfi og tryggja jöfnuð. Landskannanir á mataræði á handahófskenndu úrtaki barna í nokkrum aldurshópum gegna þess vegna veigamiklu hlutverki í heilsueflingu, forvörnum, greiningu á ójöfnuði, næringarvanda og mati á þörf á aðgerðum. Niðurstöður rannsókna 1995 til 2012 á vegum Rannsóknastofu í næringarfræði við Háskóla Íslands höfðu meðal annars áhrif á endurskoðun ráðlegginga um mataræði yngstu barnanna. Betra mataræði bætti járnbúskap ungra barna hérlendis, en járnskortur getur hægt á þroska. Endurskoðaðar bættar ráðleggingar til yngstu barnanna áttu einnig mögulega þátt í því að tíðni ofþyngdar og offitu barna stóð í stað í nokkur ár og stefndi jafnvel í minnkandi algengi. Þetta eru staðreyndir sem sáust í endurteknum rannsóknum sem fylgdu börnum eftir frá unga aldri upp að skólaaldri og báru saman hópa sem fæddust 1995 og 2005. Rannsóknir okkar á því hvað stendur yngstu neytendum til boða á matvælamarkaði hérlendis hafa sýnt síbreytilegt og gríðarlegt magn nýrra og mikið unninna matvæla sem beint er að foreldrum þeirra til að kaupa fyrir börnin. Notkun og áhrif þessara matvæla hérlendis eru óþekkt. Það er mjög brýnt að rannsaka sem fyrst mataræði unglinga á landsvísu. Síðasta landskönnun á mataræði unglinga hérlendis var gerð á árunum 2003–2004, og því skortir verulega nýleg gögn um næringarástand og fæðuvenjur þessa aldurshóps. Ef litið er til nágrannaþjóða okkar má sjá nýrri rannsóknir alls staðar. Nýleg rannsókn í Svíþjóð benti meðal annars til járnskorts meðal meira en þriðjungs unglingsstúlkna, en á þeim aldri getur járnskortur og blóðleysi leitt til þreytu og einbeitingarskorts. Algengi notkunar orkudrykkja er tiltölulega nýtt af nálinni. Miðað við fimm ára gamalt áhættumat Matvælastofnunar var neysla íslenskra ungmenna í 8.–10. bekk á orkudrykkjum sem innihalda koffín með því mesta sem þekktist í Evrópu og neyttu 30% unglinganna magns af koffíni sem getur haft neikvæð áhrif á svefn.Eins og aðrir þá nýta matvælafyrirtæki sér í auknum mæli samfélagsmiðla og áhrifavalda til að kynna vörur sínar. Í því samhengi eru börn og unglingar útsettur hópur. Neyslumynstur getur þannig breyst hratt með áhrifum frá netmiðlum og ekki síst vinsælum áhrifavöldum. Hér hafa verið tekin dæmi um mikilvægi landskannana og rannsókna á mataræði meðal ungra barna og unglinga. Án slíkra rannsókna á landsvísu er ekki hægt að fá raunhæfa mynd af mataræðinu né meta áhrif þess á heilsu og gefa leiðbeiningar og stuðning til að vinna að bættri heilsu og jöfnuði. Upplýsingar vantar nú um mataræði og næringarefni meðal barna og unglinga hérlendis.Þegar slíkar upplýsingar liggja ekki fyrir, skapast hvorki þrýstingur né krafa um viðbrögð og fólk getur forðast viðfangsefnið alfarið. Afleiðingarnar af slíkri vanrækslu geta verið verulegar. Þegar ekkert er fylgst með og ekkert er gert, getur skaðleg neysla orðið viðvarandi og haft alvarleg áhrif á líkamlega og andlega heilsu barna og unglinga.Næringarástand barna á Íslandi er í dag óþekkt að stórum hluta þar sem nýjustu landskannanir eru yfir áratuga gamlar. Á sama tíma blasa vandamál við. Til að lýðheilsuaðgerðir hafi áhrif og beinist þangað sem þörfin er mest, þarf að byggja þær á áreiðanlegum gögnum. Reglulegar landskannanir á mataræði barna og unglinga gegna þar lykilhlutverki – og slíkar upplýsingar fást ekki með öðrum hætti. Til að tryggja að heilbrigðiskerfið, menntakerfið og samfélagið í heild sinni geti brugðist við raunverulegum áskorunum barna og unglinga, er nauðsynlegt að gera landskannanir og rannsóknir á mataræði þessa aldurshóps. Við höfum ekki efni á að bíða – því með áreiðanlegum gögnum getum við gripið inn í áður en vandamál festast í sessi og lagt traustan grunn að framtíð næstu kynslóða. Höfundar eru næringarfræðingar fyrir hönd áhugahóps um næringu barna og unglinga. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Börn og uppeldi Mest lesið Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun Halldór 27.03.2024 Halldór Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Samúel Karl Ólason,Bryndís Haraldsdóttir Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Samúel Karl Ólason,Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey skrifar Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson skrifar Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Stokkhólmseinkenni sem við ættum að forðast Aðalsteinn Júlíus Magnússon skrifar Skoðun Eflum iðnlöggjöfina og stöðvum brotin Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Vaxtamunarviðskipti láta aftur á sér kræla Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Græðgin í forgrunni Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Greiningar eða lausnir – hvort vegur þyngra? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sterk staða Hafnarfjarðar Orri Björnsson skrifar Skoðun Bless bless jafnlaunavottun Sigríður Margrét Oddsdóttir skrifar Skoðun Miðstýrt skólakerfi eða fjölbreytni með samræmdu gæðamati? Bogi Ragnarsson skrifar Sjá meira
Það er brýn þörf fyrir nýjar íslenskar landskannanir og rannsóknir á mataræði barna og unglinga. Fyrirliggjandi upplýsingar, tölur um neyslu matvæla og magn næringarefna, sem börn hér á landi fá með matnum, eru 13-22 ára gamlar. Framleiðsla matvæla og markaðssetning þeirra hafa þróast mikið síðan þær rannsóknir voru gerðar. Mögulega, ef ekki líklega, hefur því mataræði barna breyst. Við bara vitum ekkert um það. Fá börn um land allt þann mat og næringarefni sem styður við heilsu þeirra? Við þurfum að vita hvar skóinn kreppir til að geta gert það sem best er. Samkvæmt alþjóðastofnunum eru landskannanir og rannsóknir á mataræði grunnur þess að geta lagt réttar gagnreyndar áherslur í lýðheilsustarfi og tryggja jöfnuð. Landskannanir á mataræði á handahófskenndu úrtaki barna í nokkrum aldurshópum gegna þess vegna veigamiklu hlutverki í heilsueflingu, forvörnum, greiningu á ójöfnuði, næringarvanda og mati á þörf á aðgerðum. Niðurstöður rannsókna 1995 til 2012 á vegum Rannsóknastofu í næringarfræði við Háskóla Íslands höfðu meðal annars áhrif á endurskoðun ráðlegginga um mataræði yngstu barnanna. Betra mataræði bætti járnbúskap ungra barna hérlendis, en járnskortur getur hægt á þroska. Endurskoðaðar bættar ráðleggingar til yngstu barnanna áttu einnig mögulega þátt í því að tíðni ofþyngdar og offitu barna stóð í stað í nokkur ár og stefndi jafnvel í minnkandi algengi. Þetta eru staðreyndir sem sáust í endurteknum rannsóknum sem fylgdu börnum eftir frá unga aldri upp að skólaaldri og báru saman hópa sem fæddust 1995 og 2005. Rannsóknir okkar á því hvað stendur yngstu neytendum til boða á matvælamarkaði hérlendis hafa sýnt síbreytilegt og gríðarlegt magn nýrra og mikið unninna matvæla sem beint er að foreldrum þeirra til að kaupa fyrir börnin. Notkun og áhrif þessara matvæla hérlendis eru óþekkt. Það er mjög brýnt að rannsaka sem fyrst mataræði unglinga á landsvísu. Síðasta landskönnun á mataræði unglinga hérlendis var gerð á árunum 2003–2004, og því skortir verulega nýleg gögn um næringarástand og fæðuvenjur þessa aldurshóps. Ef litið er til nágrannaþjóða okkar má sjá nýrri rannsóknir alls staðar. Nýleg rannsókn í Svíþjóð benti meðal annars til járnskorts meðal meira en þriðjungs unglingsstúlkna, en á þeim aldri getur járnskortur og blóðleysi leitt til þreytu og einbeitingarskorts. Algengi notkunar orkudrykkja er tiltölulega nýtt af nálinni. Miðað við fimm ára gamalt áhættumat Matvælastofnunar var neysla íslenskra ungmenna í 8.–10. bekk á orkudrykkjum sem innihalda koffín með því mesta sem þekktist í Evrópu og neyttu 30% unglinganna magns af koffíni sem getur haft neikvæð áhrif á svefn.Eins og aðrir þá nýta matvælafyrirtæki sér í auknum mæli samfélagsmiðla og áhrifavalda til að kynna vörur sínar. Í því samhengi eru börn og unglingar útsettur hópur. Neyslumynstur getur þannig breyst hratt með áhrifum frá netmiðlum og ekki síst vinsælum áhrifavöldum. Hér hafa verið tekin dæmi um mikilvægi landskannana og rannsókna á mataræði meðal ungra barna og unglinga. Án slíkra rannsókna á landsvísu er ekki hægt að fá raunhæfa mynd af mataræðinu né meta áhrif þess á heilsu og gefa leiðbeiningar og stuðning til að vinna að bættri heilsu og jöfnuði. Upplýsingar vantar nú um mataræði og næringarefni meðal barna og unglinga hérlendis.Þegar slíkar upplýsingar liggja ekki fyrir, skapast hvorki þrýstingur né krafa um viðbrögð og fólk getur forðast viðfangsefnið alfarið. Afleiðingarnar af slíkri vanrækslu geta verið verulegar. Þegar ekkert er fylgst með og ekkert er gert, getur skaðleg neysla orðið viðvarandi og haft alvarleg áhrif á líkamlega og andlega heilsu barna og unglinga.Næringarástand barna á Íslandi er í dag óþekkt að stórum hluta þar sem nýjustu landskannanir eru yfir áratuga gamlar. Á sama tíma blasa vandamál við. Til að lýðheilsuaðgerðir hafi áhrif og beinist þangað sem þörfin er mest, þarf að byggja þær á áreiðanlegum gögnum. Reglulegar landskannanir á mataræði barna og unglinga gegna þar lykilhlutverki – og slíkar upplýsingar fást ekki með öðrum hætti. Til að tryggja að heilbrigðiskerfið, menntakerfið og samfélagið í heild sinni geti brugðist við raunverulegum áskorunum barna og unglinga, er nauðsynlegt að gera landskannanir og rannsóknir á mataræði þessa aldurshóps. Við höfum ekki efni á að bíða – því með áreiðanlegum gögnum getum við gripið inn í áður en vandamál festast í sessi og lagt traustan grunn að framtíð næstu kynslóða. Höfundar eru næringarfræðingar fyrir hönd áhugahóps um næringu barna og unglinga.
Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar
Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar
Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar
Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar
Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun