Dagur einhleypra er á morgun og hafa margar verslanir auglýst afslátt í tilefni af því, sumar eru jafnvel búnar að vera með afslátt alla helgina. Svartur föstudagur og stafrænn mánudagur eru svo í kringum síðustu helgi mánaðarins.

Birgitta bendir á að Íslendingar losi sig við hátt í tíu tonn af fötum á dag. Það er eins tveir stórir fílar eða þrír meðalstórir bílar. Ef fötin eru þjöppuð saman gætu þau fyllt um 40 til 50 fermetra rými með um tveggja til þriggja metra lofthæð, einn gám eða lítið íbúðarhús.

Söfnun textíls breyttist árið 2023 þegar sveitarfélög tóku við verkefninu af Rauða krossinum í samræmi við nýja löggjöf. Í tilkynningu frá UOS kemur fram að þessi söfnun, flutningur og önnur meðhöndlun á þessum úrgangi hafi reynst sveitarfélögum afar íþyngjandi og kostnaðarsöm, sérstaklega með tilliti til þess að eftirspurn eftir notuðum fatnaði er lítil.

„Það er verulega lítil eftirspurn eftir notuðum textíl í þróunaraðstoð og mörg ríki utan Evrópu hafa hætt að taka á móti notuðum textíl,“ segir Birgitta og að þó svo að það hafi á einhverjum tímapunkti verið góðverk að fara með notaðan textíl í söfnun fyrir börn eða fólk í neyð erlendis sé magnið svo mikið í dag að meirihlutinn sé sendur í endurnýtingarfarveg, eins og brennslu til orkuframleiðslu. Aðeins fimm til tíu prósent af því sem er farið með í gáma á Íslandi er notað innanlands.

Ekki lengur bara góðverk að gefa textíl

„Þetta var einu sinni góðverk en þetta hefur breyst svo hratt,“ segir Birgitta og að til dæmis sé þetta ekki sama stóra fjáröflunarverkefnið og það var áður hjá Rauða krossinum. Þau safni enn fötum og selji þau en það sé ekki á sama skala og áður. Kostnaðurinn hafi aukist og markaðsverðið lækkað.

„Við vorum innrætt þessu af ástæðu en það eru breyttar forsendur núna.“

Birgitta segir alla geta gert eitthvað en til að byrja með sé einfaldlega gott að staldra við og sjá hvort það sé raunveruleg þörf fyrir öllu sem er í körfunni eða sem á að versla.

„Það mikilvægasta er að draga úr neyslu þar sem innkaupin ráðast í dag að miklu leyti af löngun en ekki þörfum.“

Árlegt átak stofnunarinnar, Saman gegn sóun, er einnig hafið og á vef átaksins er að finna ýmis ráð til að auka líftíma fatnaðar og textíls sem samræmast hugmyndafræði hringrásarhagkerfisins. Eins og að kaupa minna, nota fötin lengur, kaupa notað, leigja eða fá lánað við sérstök tilefni, koma fötum til annarra í áframhaldandi notkun og svo skila þeim á rétta staði.

„Þetta er fyrst og fremst bara út af þessu magni, sem hefur aukist gríðarlega síðustu ár,“ segir Birgitta og að á sama tíma hafi ýmsir farvegir lokast fyrir endurvinnslu.

Betra að það fari í brennslu en urðun

„Það er miklu minni eftirspurn eftir þessum textíl og hann kemst miklu sjaldnar í endurnýtingu. Það er bæði því gæðin eru minni en svo er magnið alls staðar í Evrópu svo mikið. Framboðið er miklu meira en eftirspurnin og vandamálið liggur þar,“ segir Birgitta.

Hún gerir ráð fyrir að um helmingur fari í orkuvinnslu.

„Það er auðvitað betra en ef það færi í urðun en fólk er kannski að skila með þeirri hugsun að fötin fari í endurvinnslu en það er sjaldnast þannig. Við getum ekki flokkað okkur frá þessu vandamáli og það er alltaf magnið sem er stærsta vandamálið.“

Hún segir verðstríð í gangi á markaði og það sé erfitt að eiga við verslanir eins og Temu og Shein sem selji föt og ýmsar vörur ódýrt. Ítrekað hefur þó verið greint frá því að vörurnar geti innihaldið ýmis aukaefni sem geti verið hættuleg. Rauði krossinn, og fleiri hringrásarverslanir, hafa tilkynnt að þær selji ekki fatnað frá þessum verslunum vegna þess.

Birgitta segist meðvituð um að efnahagsástandið sé þannig að fólk mögulega leiti frekar í ódýrari verslanir en tekur þó fram að magnið sé svo mikið að það sé ekki annað hægt en að velta því fyrir sér hvort það sé raunveruleg þörf.

„Það er kannski komið út fyrir einhverja raunverulega þörf og er orðin einhver tilbúin vöntun sem er búin til af samfélagsmiðlum,“ segir Birgitta.

Kaupa minna og fá sparifötin lánuð

Margir áhrifavaldar eru sem dæmi í samstarfi við fataverslanir og sýna á sínum samfélagsmiðlum reglulega vörur sem þau hafa keypt eða fengið í samstarfi.

„Það er kannski okkar hlutverk að vera mótvægi við einmitt þetta,“ segir Birgitta og heldur áfram:

„Mér finnst aðallega gott að spá í magni og hugsa þegar ég að kaupa hvort varan muni endast og hvort mig vanti hana reglulega. Ég kaupi mikið í Hringekjunni og svo er reglulega fataskiptamarkaður í vinnunni. Spariföt fæ ég yfirleitt lánuð af því að það er óþarfi að vera með eina frík sem maður notar annað hvert ár inni í skáp,“ segir hún og að fyrir börn sé til ótrúlegt magn af notuðum fötum.

„Í loppuverslunum, hjá ættingjum og bara hjá fólki í kringum mann.“

Birgitta segir að þó að það sé meiri vinna og tímafrekara að kaupa notað þá sé það kannski ekki eins yfirþyrmandi ef fólk er ekki að kaupa í sama magni og fækkar innkaupunum með því að hugsa vel um það áður en það kaupir.

„Við erum að leggja áherslu á að kaupa bara ekki eitthvað. Ekki bæta við flík til að fá ókeypis sendingarkostnað sem þú kannski þarft ekki.“