Hálendisþjóðgarður og náttúruverndarrökin Jón Jónsson skrifar 21. janúar 2021 16:01 Í grein sem birtist hér á Vísi 11. desember, Hálendisþjóðgarður: Lýðræði og framtíðarhagsmunir, var fjallað um nokkur grunnatriði. Erindið var viðvörun við því að reynt væri að vinna málinu fylgi með því að ala á misskilningi um að hálendið væri því sem næst stjórnlaust og það væri til staðar einhver knýjandi nauðsyn á þjóðgarðsstofnun. Umræðan hefur einmitt leitað þangað. Annað einkenni umræðunnar hefur verið að gera lítið úr ástæðum þeirra sem gagnrýnt hafa þjóðgarðshugmyndina. Margir hafa bent á að þjóðgarðsstofnun muni skerða umferðarrétt og önnur almannaréttindi, heimildir til starfsemi, afréttanýtingu og ákvarðanatöku sveitarfélaga miðað við almenna löggjöf sem nú gildir. Í raun hefur andstaða við þjóðgarðsstofnun komið fram frá fulltrúum flestra þátta umgengni, nýtingar og starfsemi á hálendinu. Það rýrir ekki röksemdir að fjallað sé um málið út frá þeim hagsmunum sem standa gagnrýnendum næst. Fjölbreytilegir hagsmunir margra eru almannahagur. Eðlilega koma fá andmæli (eða meðmæli) frá þeim sem hafa lítið af hálendinu að segja. Málið varðar þó hagsmuni allrar þjóðarinnar. Álitaefnið um stofnun hálendisþjóðgarðs varðar það hvort forsendur séu til þess að læsa nýtingu hálendisins við afmörkuð verndarmarkmið sem ákveðin eru með lögum og fela eftirfylgni þeirra stofnun með óverulegt lýðræðislegt umboð. Slíkar ákvarðanir hafa verið teknar vegna núverandi þjóðgarða landsins en þar hafa aðstæður verið aðrar. Svæðin hafa verið minni og auðveldara að greina framtíðarhagsmuni, t.d. þar sem svæði eru einsleit eins og jöklar eða menningarsögu- og náttúruverndargildi augljóst. Bæði ríkisvald og sveitarfélög hafa þá samþykkt að land skuli lagt í þjóðgarð. Nú er hugmyndin að stofna Hálendisþjóðgarð án samþykkis sveitarfélaga. Við undirbúning Hálendisþjóðgarðsfrumvarps var lítið fjallað um kosti núverandi stjórnkerfis eða stöðu annarra framtíðarhagsmuna gagnvart náttúruverndarhagsmunum. Sjónarmið um þessi atriði virðast nú vera að sökkva frumvarpinu. En undirbúningur málsins með greiningu náttúruverndarhagsmuna er einnig hæpin. Umræðan hefur, með fáum undantekningum þó, ekki beinst að því eða grundvallarspurningum um umhverfisvernd og þýðingu náttúruverndarlaga nr. 60/2013. Jafnvel þótt einungis sé litið til náttúru- og umhverfisverndar er hugmyndin um Hálendisþjóðgarð umdeilanleg. Umhverfislegir kostir nýtingar endurnýtanlegrar orku sem kæmi í stað brennslu jarðefnaeldsneytis eru taldir þýðingarmiklir fyrir loftslagsmál af umhverfiverndarsamtökum um allan heim. Nýting endurnýjanlegra orkuauðlinda í þágu loftslagsmála er hér tæk án verulegrar ógnar við líffræðilega fjölbreytni, en þessi atriði eru nú megináherslur í alþjóðlegri umhverfisvernd. Ef nefna ætti þriðja þáttinn þá væru það ósnortin víðerni sem augljóslega þarf að huga að á Íslandi. Gildi slíkra svæða tengist þó auðvitað vægi líffræðilegrar fjölbreytni og öðrum aðstæðum. Náttúruverndarlög fjalla nú þegar um vernd óbyggðra víðerna og gera ráð fyrir eðlilegu hagsmunamati ef til greina kemur að ganga á slík svæði. Náttúruverndarlög hafa grundvallarþýðingu við alla ákvarðanatöku og nýtingu hálendisins m.a. í landskipulagsstefnu Alþingis, eigendastefnu forsætisráðuneytisins vegna þjóðlenda og skipulagsáætlunum sveitarfélaga. Eins fela þau í sér meginreglur um umferð og almannaréttindi sem beinast að einstaklingum. Í lögunum koma fram almenn verndarmarkmið um vistkerfi, jarðminjar og landslag, auk sérstakrar verndar. Í lögunum er einnig sérstaklega hugað að stöðu hálendis og óbyggða og ýmis stjórntæki vegna þess, t.d. um mismunandi tegundir friðlýsingar. Skoða má hvernig undirbúningur þjóðgarðsfrumvarps fellur að náttúruverndarlögum. Áður hefur verið bent á að mörk þjóðgarðs eiga að miða við miðhálendislínu og þjóðlendumörk sem hvorugt hefur sérstaka tengingu við náttúrufar. Fjallað er um vernd óbyggðra víðerna í 3. gr. náttúruverndarlaga og sérstök heimild til að friðlýsa óbyggð víðerni er í 46. gr. Hver er staða þeirra mála? Hún er sú að ekki liggur fyrir hjá íslenskum stjórnvöldum hvað teljast óbyggð víðerni. Ekkert kort hefur verið unnið um mörk óbyggðra víðerna eftir gildistöku náttúruverndarlaga í nóvember 2015. Frumvarp sem varðar ítarlegri reglur um afmörkun óbyggðra víðerna liggur nú fyrir Alþingi, (276. mál). Þá er í 25. gr. nvl. gert ráð fyrir að Umhverfisstofnun geti lokað svæðum vegna ágangs. Það er ein lokun virk í dag, þ.e. á hellum við Þeistareyki. Svæðið yrði ekki innan marka Hálendisþjóðgarðs. Þörf á lokunum er nú engin en stjórntækin eru til staðar ef á þarf að halda. Náttúrverndarlög kveða einnig á um sérstakt eftirlit með óbyggðum svæðum, sbr. 77. gr. Ákvæðið felur í sér skyldu Umhverfisstofnunar að vinna skýrslu um ástand svæða í óbyggðum á 3ja ára fresti. Engin skýrsla hefur komið fram þótt rúmlega fimm ár séu frá gildistöku laganna. Skýrsluna á að vinna samkvæmt forsögn reglugerðar. Umhverfisráðuneytið hefur ekki gefið út reglugerð sem varðar þetta eftirlitshlutverk. Það er sem sagt ekki til staðar fagleg úttekt á stöðu náttúrusvæða í óbyggðum Þjóðgarðshugmyndin virðist í raun fela í sér kröfu um yfirráð án þess að greining á náttúruverndarhagsmunum skipti miklu máli. Dráttur á framkvæmd náttúruverndarlaga er óútskýrður. Staða hálendisins er ágætlega tryggð ef stjórnvöld gæta að stjórntækjum gildandi náttúrverndarlaga og sinni vel svæðum sem nú eru friðlýst. Óhætt er að segja að ekkert liggi nú fyrir um nauðsyn Hálendisþjóðgarðs. Höfundur er lögmaður. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hálendisþjóðgarður Mest lesið Það er allt í lagi að vera þú sjálfur - Opið bréf til Snorra Mássonar Kári Stefánsson Skoðun Ráðherrann Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Viðreisn er Samfylkingin Júlíus Viggó Ólafsson Skoðun Hugsjónir ójafnaðarmanns - svar við bréfi Kára Snorri Másson Skoðun „Ég hefði nú ekkert á móti því að taka aðeins í tæjuna“ Eva Pandora Baldursdóttir Skoðun Er skynsemi Sigmundar Davíðs o.fl. skynsamleg? Ole Anton Bieltvedt Skoðun Sjálfskaparvíti Samfylkingar og Viðreisnar Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir Skoðun Þarf Ábyrg framtíð 14,1% til að komast í kappræður Heimildarinnar? Jóhannes Loftsson Skoðun Er heilbrigði besta lausnin? Lukka Pálsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Skattagleði á kostnað ferðaþjónustunnar Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Börnin heim Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Mun forseti Íslands fremja landráð? Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Ég býð mig fram fyrir framtíðarkynslóðir Finnur Ricart Andrason skrifar Skoðun Rödd mannréttinda, jöfnuðar og jafnréttis þarf að hljóma á Alþingi Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Gera þarf skurk í búsetumálum eldri borgara Ólafur Ísleifsson skrifar Skoðun „Ég hefði nú ekkert á móti því að taka aðeins í tæjuna“ Eva Pandora Baldursdóttir skrifar Skoðun Vilt þú breytingu á stjórn landsins? Hannes S. Jónsson skrifar Skoðun Hugsjónir ójafnaðarmanns - svar við bréfi Kára Snorri Másson skrifar Skoðun Af hverju er nauðsyn að fá Sósíalista inn á þing og í næstu ríkisstjórn? Ólafur H. Ólafsson skrifar Skoðun Búsetufrelsi og lögheimilisskráning Heiðbrá Ólafsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur og aðrar villur í umræðunni um Evrópusambandið Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Geðveikir frasar – en það þarf að vera plan! Ragna Sigurðardóttir,Sigurþóra Bergsdóttir skrifar Skoðun Þarf Ábyrg framtíð 14,1% til að komast í kappræður Heimildarinnar? Jóhannes Loftsson skrifar Skoðun Þess vegna er ég á lista VG í Suðurkjördæmi Þorsteinn Ólafsson skrifar Skoðun Svínsleg mismunun gagnvart eldra fólki Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Hverjir myrða konur? Auður Önnu Magnúsdóttir skrifar Skoðun „Það sé ykkur til fæðu“ - hugleiðing um jólamat Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Ferðafrelsið er dýrmætt Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Viðreisn er Samfylkingin Júlíus Viggó Ólafsson skrifar Skoðun Mannúðleg innflytjendastefna Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Hvað er vandamálið á húsnæðismarkaðinum og hvernig leysum við það Ómar Ingþórsson skrifar Skoðun Er heilbrigði besta lausnin? Lukka Pálsdóttir skrifar Skoðun Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir skrifar Skoðun Sjálfskaparvíti Samfylkingar og Viðreisnar Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Evrópudagur sjúkraliða Sandra B. Franks skrifar Skoðun Baráttan um Ísland og sjálfstæði þjóðar Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Alvöru aðgerðir í húsnæðismálum – x við V Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Er skynsemi Sigmundar Davíðs o.fl. skynsamleg? Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Ráðherrann Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Sjá meira
Í grein sem birtist hér á Vísi 11. desember, Hálendisþjóðgarður: Lýðræði og framtíðarhagsmunir, var fjallað um nokkur grunnatriði. Erindið var viðvörun við því að reynt væri að vinna málinu fylgi með því að ala á misskilningi um að hálendið væri því sem næst stjórnlaust og það væri til staðar einhver knýjandi nauðsyn á þjóðgarðsstofnun. Umræðan hefur einmitt leitað þangað. Annað einkenni umræðunnar hefur verið að gera lítið úr ástæðum þeirra sem gagnrýnt hafa þjóðgarðshugmyndina. Margir hafa bent á að þjóðgarðsstofnun muni skerða umferðarrétt og önnur almannaréttindi, heimildir til starfsemi, afréttanýtingu og ákvarðanatöku sveitarfélaga miðað við almenna löggjöf sem nú gildir. Í raun hefur andstaða við þjóðgarðsstofnun komið fram frá fulltrúum flestra þátta umgengni, nýtingar og starfsemi á hálendinu. Það rýrir ekki röksemdir að fjallað sé um málið út frá þeim hagsmunum sem standa gagnrýnendum næst. Fjölbreytilegir hagsmunir margra eru almannahagur. Eðlilega koma fá andmæli (eða meðmæli) frá þeim sem hafa lítið af hálendinu að segja. Málið varðar þó hagsmuni allrar þjóðarinnar. Álitaefnið um stofnun hálendisþjóðgarðs varðar það hvort forsendur séu til þess að læsa nýtingu hálendisins við afmörkuð verndarmarkmið sem ákveðin eru með lögum og fela eftirfylgni þeirra stofnun með óverulegt lýðræðislegt umboð. Slíkar ákvarðanir hafa verið teknar vegna núverandi þjóðgarða landsins en þar hafa aðstæður verið aðrar. Svæðin hafa verið minni og auðveldara að greina framtíðarhagsmuni, t.d. þar sem svæði eru einsleit eins og jöklar eða menningarsögu- og náttúruverndargildi augljóst. Bæði ríkisvald og sveitarfélög hafa þá samþykkt að land skuli lagt í þjóðgarð. Nú er hugmyndin að stofna Hálendisþjóðgarð án samþykkis sveitarfélaga. Við undirbúning Hálendisþjóðgarðsfrumvarps var lítið fjallað um kosti núverandi stjórnkerfis eða stöðu annarra framtíðarhagsmuna gagnvart náttúruverndarhagsmunum. Sjónarmið um þessi atriði virðast nú vera að sökkva frumvarpinu. En undirbúningur málsins með greiningu náttúruverndarhagsmuna er einnig hæpin. Umræðan hefur, með fáum undantekningum þó, ekki beinst að því eða grundvallarspurningum um umhverfisvernd og þýðingu náttúruverndarlaga nr. 60/2013. Jafnvel þótt einungis sé litið til náttúru- og umhverfisverndar er hugmyndin um Hálendisþjóðgarð umdeilanleg. Umhverfislegir kostir nýtingar endurnýtanlegrar orku sem kæmi í stað brennslu jarðefnaeldsneytis eru taldir þýðingarmiklir fyrir loftslagsmál af umhverfiverndarsamtökum um allan heim. Nýting endurnýjanlegra orkuauðlinda í þágu loftslagsmála er hér tæk án verulegrar ógnar við líffræðilega fjölbreytni, en þessi atriði eru nú megináherslur í alþjóðlegri umhverfisvernd. Ef nefna ætti þriðja þáttinn þá væru það ósnortin víðerni sem augljóslega þarf að huga að á Íslandi. Gildi slíkra svæða tengist þó auðvitað vægi líffræðilegrar fjölbreytni og öðrum aðstæðum. Náttúruverndarlög fjalla nú þegar um vernd óbyggðra víðerna og gera ráð fyrir eðlilegu hagsmunamati ef til greina kemur að ganga á slík svæði. Náttúruverndarlög hafa grundvallarþýðingu við alla ákvarðanatöku og nýtingu hálendisins m.a. í landskipulagsstefnu Alþingis, eigendastefnu forsætisráðuneytisins vegna þjóðlenda og skipulagsáætlunum sveitarfélaga. Eins fela þau í sér meginreglur um umferð og almannaréttindi sem beinast að einstaklingum. Í lögunum koma fram almenn verndarmarkmið um vistkerfi, jarðminjar og landslag, auk sérstakrar verndar. Í lögunum er einnig sérstaklega hugað að stöðu hálendis og óbyggða og ýmis stjórntæki vegna þess, t.d. um mismunandi tegundir friðlýsingar. Skoða má hvernig undirbúningur þjóðgarðsfrumvarps fellur að náttúruverndarlögum. Áður hefur verið bent á að mörk þjóðgarðs eiga að miða við miðhálendislínu og þjóðlendumörk sem hvorugt hefur sérstaka tengingu við náttúrufar. Fjallað er um vernd óbyggðra víðerna í 3. gr. náttúruverndarlaga og sérstök heimild til að friðlýsa óbyggð víðerni er í 46. gr. Hver er staða þeirra mála? Hún er sú að ekki liggur fyrir hjá íslenskum stjórnvöldum hvað teljast óbyggð víðerni. Ekkert kort hefur verið unnið um mörk óbyggðra víðerna eftir gildistöku náttúruverndarlaga í nóvember 2015. Frumvarp sem varðar ítarlegri reglur um afmörkun óbyggðra víðerna liggur nú fyrir Alþingi, (276. mál). Þá er í 25. gr. nvl. gert ráð fyrir að Umhverfisstofnun geti lokað svæðum vegna ágangs. Það er ein lokun virk í dag, þ.e. á hellum við Þeistareyki. Svæðið yrði ekki innan marka Hálendisþjóðgarðs. Þörf á lokunum er nú engin en stjórntækin eru til staðar ef á þarf að halda. Náttúrverndarlög kveða einnig á um sérstakt eftirlit með óbyggðum svæðum, sbr. 77. gr. Ákvæðið felur í sér skyldu Umhverfisstofnunar að vinna skýrslu um ástand svæða í óbyggðum á 3ja ára fresti. Engin skýrsla hefur komið fram þótt rúmlega fimm ár séu frá gildistöku laganna. Skýrsluna á að vinna samkvæmt forsögn reglugerðar. Umhverfisráðuneytið hefur ekki gefið út reglugerð sem varðar þetta eftirlitshlutverk. Það er sem sagt ekki til staðar fagleg úttekt á stöðu náttúrusvæða í óbyggðum Þjóðgarðshugmyndin virðist í raun fela í sér kröfu um yfirráð án þess að greining á náttúruverndarhagsmunum skipti miklu máli. Dráttur á framkvæmd náttúruverndarlaga er óútskýrður. Staða hálendisins er ágætlega tryggð ef stjórnvöld gæta að stjórntækjum gildandi náttúrverndarlaga og sinni vel svæðum sem nú eru friðlýst. Óhætt er að segja að ekkert liggi nú fyrir um nauðsyn Hálendisþjóðgarðs. Höfundur er lögmaður.
Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Rödd mannréttinda, jöfnuðar og jafnréttis þarf að hljóma á Alþingi Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Af hverju er nauðsyn að fá Sósíalista inn á þing og í næstu ríkisstjórn? Ólafur H. Ólafsson skrifar
Skoðun Geðveikir frasar – en það þarf að vera plan! Ragna Sigurðardóttir,Sigurþóra Bergsdóttir skrifar
Skoðun Þarf Ábyrg framtíð 14,1% til að komast í kappræður Heimildarinnar? Jóhannes Loftsson skrifar
Skoðun Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir skrifar
Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir Skoðun