Ritstuldur, virðingarleysi og klúðursleg vinnubrögð Henry Alexander Henrysson skrifar 3. október 2022 07:02 Ég var á fundi erlendis fyrir nokkrum árum þar sem meðal annars var verið að ræða um skráningu siðareglna í háskólum. Umræður á fundinum voru býsna háfleygar og allir af vilja gerðir, en eins og á öllum góðum fundum voru samræðurnar í kaffihléum meira spennandi heldur en umræðurnar í fundarsalnum. Í einu hléinu átti ég áhugavert spjall við fulltrúa frá ónefndu landi í Austur-Evrópu. Hann hafði litla trú á því sem verið var að ræða á fundinum þótt hann ætlaði ekki að viðra þá skoðun sína nema þá óformlega við mig og aðra sem stóðu við kaffiveitingarnar. Hann taldi ekkert koma út úr því að hafa skráðar siðareglur og reglur um vísindalegt hátterni í háskólum, nema þá bara til að nota gegn berskjölduðum stúdentum og yngstu kynslóð háskólakennara. Honum þótti ljóst að þeir sem helst þyrftu að taka tillit til þessara reglna teldu sig yfir þær hafnar. Og svo nefndi hann ótal dæmi máli sínu til stuðnings, flest frá sínu heimalandi en önnur frá öðrum Evrópulöndum. Ég fór mjög hugsi inn í fundarsalinn að nýju. Viðmælandi minn var ekki að efast um gildi þess að virða reglur – bæði skráðar og óskráðar – sem segja okkur hvernig við eigum að bera okkur að til þess að ganga ekki á hagsmuni og rétt þeirra sem starfa á sama sviði og maður sjálfur. Hann var einfaldlega efins um að fólk sem telur sig geta komist upp með hvað sem er muni breyta hegðun sinni á þótt þeir fái leiðbeiningar um hvernig þeim ber að haga sér. Líklega hefur hann sitt hvað til síns máls en það breytir því ekki að við þurfum að stunda opna og öfluga umræðu um það hvernig við getum tryggt hagsmuni fólks sem lifir á hugviti sínu og sköpunarkrafti. Lagarammi er vissulega stór hluti af lausninni og hefur alltaf verið en slíkur rammi getur aldrei alveg dugað til að leiða öll mál til lykta sem koma upp. Miðvikudaginn 5. október næstkomandi munu Rithöfundasamband Íslands og Hagþenkir, félag höfunda fræðirita og kennslugagna standa saman að málþingi um höfundarétt í fyrirlestrasal Þjóðminjasafnsins. Málþingið hefst klukkan 15.oo. Þar munu prófessorarnir Jón Ólafsson og Jón Karl Helgason ásamt Sigrúnu Ingibjörgu Gísladóttur lögmanni hjá Rétti og Oddnýju Eir Ævarsdóttur rithöfundi flytja erindi um ritstuld, sæmdarrétt og vinnubrögð höfunda. Meðal atriða sem munu bera á góma eru tengsl höfundaréttar og siðfræði og mögulegur greinarmunur á gagnrýniverðum vinnubrögðum og siðferðilega ámælisverðu misferli. Tilefni málþingsins er ærið. Það er erfitt að ímynda sér mikilvægari hagsmuni þeirra sem byggja á hugviti sínu og sköpunargáfu heldur en að borin sé tilhlýðileg virðing fyrir verkum þeirra, til dæmis með því að nýta þau ekki í eigin þágu án eðlilegra tilvísana. Til að mynda er það óþolandi fyrir nokkurn höfund að sjá sitt eigið hugverk nýtt í verki annars höfundar, sérstaklega þegar viðkomandi þrætir fyrir að kannast við hvert hann hefur sótt hugmyndirnar. Þá er líka spurning hversu eðlilegt það getur talist að sjá verk manns tekið úr samhengi eða það látið standa fyrir eitthvað sem manni er þvert um geð þótt tilvísanir séu í lagi. Sæmdarréttur er mikilvægur þáttur höfundaréttar. Hugvit manns er í vissum skilningi framlenging á eigin persónu og ekki léttvægt að það sé tekið úr samhengi við upprunaleg markmið og ætlanir. Eitt atriði sem gleymist stundum í umræðum um ritstuld er að hagsmunir höfunda geta verið ólíkir. Ég segi stundum við nemendur mína þegar við ræðum um ritstuld að þeir skuli ekki láta það trufla dómgreind sína að hverfandi fjárhagslegir hagsmunir séu undir. Ritstuldur í akademísku umhverfi snýst gjarnan að miklu leyti um heiður og virðingu fremur en tekjur. Til dæmis er nemandi sem nýtir sér texta án þess að geta heimilda líklega mesta fórnarlambið sjálfur og sýnir sjálfum sér mestu vanvirðinguna. Háskólakennari á vesturströnd Bandaríkjanna fellur ekki af brimbrettinu sínu við að heyra af íslenskum háskólanema sem nýtti sér texta hans án tilvísana. Vissulega eru til dæmi um að lífsviðurværi og fjárhagslegir hagsmunir séu undir þegar ágreiningur er uppi innan akademísks umhverfis en það er þó sjaldgæft. Ég get mér til um að það sé ein ástæða þess hvers vegna slík mál enda sjaldan fyrir dómstólum. Fyrir höfunda handrita heimildamynda og kvikmynda, sem og höfunda fagurbókmennta, gegnir öðru máli. Fjárhagslegir hagsmunir vega þyngra í mörgum tilfellum og því líklega oftar leitað á náðir dómstóla. Hér þarf lagaramminn því að vera geirnegldur og framfylgjanlegur. En það þýðir þó ekki að sæmd og virðing sé þessum höfundum síður í huga. Það er ekki fjárhagslegur ávinningur sem rekur þau áfram. Það er ávallt óþolandi virðingarleysi þegar ekki er gerð grein fyrir uppruna hugmynda af heilindum. Hitt er svo annað mál að við getum öll gerst sek um mistök, klúðursleg vinnubrögð og jafnvel dómgreindarleysi. Það kemur jafnt fyrir handritshöfunda, rithöfunda, höfunda kennsluefnis og fræðibókahöfunda. Stundum gerum við okkur heldur ekki einfaldlega grein fyrir orsaka- og áhrifakeðju hugmynda. Og öðru hvoru gleymum við öll hvaða skyldur við berum gagnvart kollegum okkar, skyldur sem skráðum siðareglum er ætlað að minna okkur á. Hvernig best er að gangast við mistökum og biðjast afsökunar er hins vegar kannski ekki það sem við erum sérstaklega sterk í og gæti því verið mikilvægt umræðuefni á málþinginu. Höfundur er heimspekingur og situr í stjórn Hagþenkis, félags höfunda fræðirita og kennslugagna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Henry Alexander Henrysson Bókmenntir Höfundarréttur Mest lesið Glútenlaust gull á grillið Anna Gunndís Guðmundsdóttir Skoðun Heilræði fyrir Nýhaldið Sigmundur Davíð Gunnlaugsson Skoðun Evrópa og myrkrið framundan Hilmar Þór Hilmarsson Skoðun Ferðatryggingar og val á kreditkorti Svandís Edda Hólm Jónudóttir Skoðun Lokunaruppboð í Kauphöllinni Baldur Thorlacius Skoðun Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun Ert þú í góðu netsambandi? Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Af hverju að byggja Coda Terminal? Ólafur Elínarson,Sandra Ósk Snæbjörnsdóttir Skoðun Stundum hefur Gunnar Smári rétt fyrir sér Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Skoðun Skoðun Stórnotendur eru kjölfestan í íslenska raforkukerfinu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Ert þú í góðu netsambandi? Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Evrópa og myrkrið framundan Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Heilræði fyrir Nýhaldið Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Glútenlaust gull á grillið Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kaupin á eyrinni Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lokunaruppboð í Kauphöllinni Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Ferðatryggingar og val á kreditkorti Svandís Edda Hólm Jónudóttir skrifar Skoðun Af hverju að byggja Coda Terminal? Ólafur Elínarson,Sandra Ósk Snæbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hljóð úr horni Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun ESB fyrir almenning Oddný G. Harðardóttir skrifar Skoðun Strámaðurinn mikli Kristján Hreinsson skrifar Skoðun Árið er 2024 Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Samkeppni í nýju ljósi Páll Hermannsson skrifar Skoðun Það er verið að grafa dýpri fátæktargjá Rúnar Sigurjónsson skrifar Skoðun „Hæ ástin, þarf að millifæra, getur þú samþykkt beiðnina?“ Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Algeng þvæla um Evrópusambandið Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Stundum hefur Gunnar Smári rétt fyrir sér Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hamingjan grundvallast á gæðum hugsananna Árni Már Jensson skrifar Skoðun Hátt reitt til höggs Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Brennt barn forðast eldinn Hrefna Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Varnir gegn gagnagíslatökum Unnur Kristín Sveinbjarnardóttir skrifar Skoðun Uppbygging almannahagsmuna á Íslandi Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Málað sig út í horn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Full orkuskipti ríkisflota og samgönguþjónustu fyrir 2030 Sigurður Friðleifsson skrifar Skoðun Einelti er veruleikabrenglun Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun „Lýtalaus íslenska“ er ekki til Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Hvatning til mótshaldara Landsmóts hestamanna Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Áróður Kremls gegn Úkraínu og NATO Guðni Freyr Öfjörð skrifar Sjá meira
Ég var á fundi erlendis fyrir nokkrum árum þar sem meðal annars var verið að ræða um skráningu siðareglna í háskólum. Umræður á fundinum voru býsna háfleygar og allir af vilja gerðir, en eins og á öllum góðum fundum voru samræðurnar í kaffihléum meira spennandi heldur en umræðurnar í fundarsalnum. Í einu hléinu átti ég áhugavert spjall við fulltrúa frá ónefndu landi í Austur-Evrópu. Hann hafði litla trú á því sem verið var að ræða á fundinum þótt hann ætlaði ekki að viðra þá skoðun sína nema þá óformlega við mig og aðra sem stóðu við kaffiveitingarnar. Hann taldi ekkert koma út úr því að hafa skráðar siðareglur og reglur um vísindalegt hátterni í háskólum, nema þá bara til að nota gegn berskjölduðum stúdentum og yngstu kynslóð háskólakennara. Honum þótti ljóst að þeir sem helst þyrftu að taka tillit til þessara reglna teldu sig yfir þær hafnar. Og svo nefndi hann ótal dæmi máli sínu til stuðnings, flest frá sínu heimalandi en önnur frá öðrum Evrópulöndum. Ég fór mjög hugsi inn í fundarsalinn að nýju. Viðmælandi minn var ekki að efast um gildi þess að virða reglur – bæði skráðar og óskráðar – sem segja okkur hvernig við eigum að bera okkur að til þess að ganga ekki á hagsmuni og rétt þeirra sem starfa á sama sviði og maður sjálfur. Hann var einfaldlega efins um að fólk sem telur sig geta komist upp með hvað sem er muni breyta hegðun sinni á þótt þeir fái leiðbeiningar um hvernig þeim ber að haga sér. Líklega hefur hann sitt hvað til síns máls en það breytir því ekki að við þurfum að stunda opna og öfluga umræðu um það hvernig við getum tryggt hagsmuni fólks sem lifir á hugviti sínu og sköpunarkrafti. Lagarammi er vissulega stór hluti af lausninni og hefur alltaf verið en slíkur rammi getur aldrei alveg dugað til að leiða öll mál til lykta sem koma upp. Miðvikudaginn 5. október næstkomandi munu Rithöfundasamband Íslands og Hagþenkir, félag höfunda fræðirita og kennslugagna standa saman að málþingi um höfundarétt í fyrirlestrasal Þjóðminjasafnsins. Málþingið hefst klukkan 15.oo. Þar munu prófessorarnir Jón Ólafsson og Jón Karl Helgason ásamt Sigrúnu Ingibjörgu Gísladóttur lögmanni hjá Rétti og Oddnýju Eir Ævarsdóttur rithöfundi flytja erindi um ritstuld, sæmdarrétt og vinnubrögð höfunda. Meðal atriða sem munu bera á góma eru tengsl höfundaréttar og siðfræði og mögulegur greinarmunur á gagnrýniverðum vinnubrögðum og siðferðilega ámælisverðu misferli. Tilefni málþingsins er ærið. Það er erfitt að ímynda sér mikilvægari hagsmuni þeirra sem byggja á hugviti sínu og sköpunargáfu heldur en að borin sé tilhlýðileg virðing fyrir verkum þeirra, til dæmis með því að nýta þau ekki í eigin þágu án eðlilegra tilvísana. Til að mynda er það óþolandi fyrir nokkurn höfund að sjá sitt eigið hugverk nýtt í verki annars höfundar, sérstaklega þegar viðkomandi þrætir fyrir að kannast við hvert hann hefur sótt hugmyndirnar. Þá er líka spurning hversu eðlilegt það getur talist að sjá verk manns tekið úr samhengi eða það látið standa fyrir eitthvað sem manni er þvert um geð þótt tilvísanir séu í lagi. Sæmdarréttur er mikilvægur þáttur höfundaréttar. Hugvit manns er í vissum skilningi framlenging á eigin persónu og ekki léttvægt að það sé tekið úr samhengi við upprunaleg markmið og ætlanir. Eitt atriði sem gleymist stundum í umræðum um ritstuld er að hagsmunir höfunda geta verið ólíkir. Ég segi stundum við nemendur mína þegar við ræðum um ritstuld að þeir skuli ekki láta það trufla dómgreind sína að hverfandi fjárhagslegir hagsmunir séu undir. Ritstuldur í akademísku umhverfi snýst gjarnan að miklu leyti um heiður og virðingu fremur en tekjur. Til dæmis er nemandi sem nýtir sér texta án þess að geta heimilda líklega mesta fórnarlambið sjálfur og sýnir sjálfum sér mestu vanvirðinguna. Háskólakennari á vesturströnd Bandaríkjanna fellur ekki af brimbrettinu sínu við að heyra af íslenskum háskólanema sem nýtti sér texta hans án tilvísana. Vissulega eru til dæmi um að lífsviðurværi og fjárhagslegir hagsmunir séu undir þegar ágreiningur er uppi innan akademísks umhverfis en það er þó sjaldgæft. Ég get mér til um að það sé ein ástæða þess hvers vegna slík mál enda sjaldan fyrir dómstólum. Fyrir höfunda handrita heimildamynda og kvikmynda, sem og höfunda fagurbókmennta, gegnir öðru máli. Fjárhagslegir hagsmunir vega þyngra í mörgum tilfellum og því líklega oftar leitað á náðir dómstóla. Hér þarf lagaramminn því að vera geirnegldur og framfylgjanlegur. En það þýðir þó ekki að sæmd og virðing sé þessum höfundum síður í huga. Það er ekki fjárhagslegur ávinningur sem rekur þau áfram. Það er ávallt óþolandi virðingarleysi þegar ekki er gerð grein fyrir uppruna hugmynda af heilindum. Hitt er svo annað mál að við getum öll gerst sek um mistök, klúðursleg vinnubrögð og jafnvel dómgreindarleysi. Það kemur jafnt fyrir handritshöfunda, rithöfunda, höfunda kennsluefnis og fræðibókahöfunda. Stundum gerum við okkur heldur ekki einfaldlega grein fyrir orsaka- og áhrifakeðju hugmynda. Og öðru hvoru gleymum við öll hvaða skyldur við berum gagnvart kollegum okkar, skyldur sem skráðum siðareglum er ætlað að minna okkur á. Hvernig best er að gangast við mistökum og biðjast afsökunar er hins vegar kannski ekki það sem við erum sérstaklega sterk í og gæti því verið mikilvægt umræðuefni á málþinginu. Höfundur er heimspekingur og situr í stjórn Hagþenkis, félags höfunda fræðirita og kennslugagna.
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun
Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun