Orðlaus og jafnvel líka huglaus? Helgi Áss Grétarsson skrifar 27. desember 2023 07:00 Kynferðisbrot gegn börnum eru svívirðileg að almenningsáliti jafnt sem lögum enda við þeim lagðar þungar refsingar. Samúð og samhygð með þolendum slíkra brota er sem betur fer mikil og á að vera það. Þolendur brota af þessu tagi eiga að njóta víðtæks stuðnings samfélagsins. Alvarleiki afbrota breytir þó engu um að rannsaka þarf hvert mál áður en hægt er að komast að niðurstöðu um sekt eða sakleysi þess sem er sakaður um refsiverðan verknað. Þessi skipan í siðuðu samfélagi leiðir meðal annars af þeirri grundvallarreglu að sakborningur skuli talinn saklaus uns sekt er sönnuð. Fáein grundvallaratriði við rannsókn kynferðisbrota gegn börnum Þegar verið er að rannsaka meint kynferðisbrot gegn barni þarf til að mynda að svara eftirfarandi grundvallarspurningum: Hvað gerðist og hvaða einstaklingar komu að atburðarrásinni? Hvenær átti meint brot sér stað? Hversu trúverðugar eru frásagnir þeirra sem að málinu koma? Fyrir utan frásagnir, hvaða önnur sönnunargögn geta varpað ljósi á atburðarrásina? Eftir því sem lengra líður frá meintu broti verður örðugra að færa sönnur á hvað átti sér stað. Það þarf hins vegar ávallt vel þjálfað fagfólk til að rannsaka þessi vandasömu og viðkvæmu mál. Samfara því þarf töluverða reynslu til að meta réttilega hvenær fullnægjandi sönnun um brot liggur fyrir. Rangar sakargiftir í þessum málaflokki eru á engan hátt útilokaðar og má í því sambandi benda á tiltölulega nýlegt dæmi frá Bretlandi. Breskt dæmi um rangar sakargiftir Árið 2014 hóf breska lögreglan rannsókn á ásökunum um að háttsettir menn í samfélaginu hafi með skipulögðum hætti í lok áttunda áratugar og í upphafi níunda áratugar síðustu aldar brotið kynferðislega á ungum drengjum. Fyrrverandi forsætisráðherra Breta, Edward Heath, átti meðal annarra að hafa tekið þátt í þessum barnaníðshring, en hann lést árið 2005. Eftir langa samfellda rannsókn lögreglunnar var komist að þeirri niðurstöðu að ásakanirnar hefðu verið uppspuni frá rótum. Málið var fellt niður í ársbyrjun 2016 og í kjölfarið var dómari á eftirlaunum, Sir Richard Henriques, fenginn til að skrifa skýrslu um vinnubrögð lögreglunnar í málinu. Sú skýrsla kom út í nóvember 2016 og þremur árum síðar voru mikilvægustu kaflar hennar gerðir opinberir í heild sinni, sjá hér. Þennan hluta skýrslunnar var unnt að birta í heild sinni vegna þess að sá sem fyrst kom fram með ásakanirnar, Carl Beech, hafði meðal annars verið sakfelldur fyrir rangar sakargiftir. Niðurstaða dómarans fyrrverandi var að brotalamir hefðu verið á lögreglurannsókninni og hún hefði dregist úr hófi fram með tilheyrandi tjóni fyrir alla sem bendlaðir voru við rannsóknina, þar á meðal hafði málið skaðleg áhrif á arfleifð Edward Heath, fyrrverandi forsætisráðherra Breta. Staða sönnunar í máli séra Friðriks Friðrikssonar Séra Friðrik Friðriksson fæddist árið 1868 og dó árið 1961. Minning séra Friðriks skipar mikilvægan sess í hugum margra vegna þess mannræktar- og félagsmálastarfs sem hann stofnaði til. Fyrir rúmum tveimur mánuðum var séra Friðrik vart umdeildur fyrir verk sín og virðing borin fyrir arfleifð hans en núna virðist sem sagan eigi að vera skrifuð svo að hann hafi „farið yfir mörk í samskiptum við drengi og áreitt þá kynferðislega“, eins og það var orðað í tilkynningu KFUM og KFUK, dagsettri 20. desember 2023. Útlit er sem sagt fyrir að framvegis megi telja að séra Friðrik hafi verið kynferðisafbrotamaður. En hvaða sannanir liggja fyrir um það að séra Friðrik hafi brotið kynferðislega á drengjum? Satt best að segja eru þær takmarkaðar, svo ekki sé fastar að orðið kveðið. Þannig er óljóst hvað á að hafa átt sér stað, það er að segja var um að ræða alvarlegt kynferðisofbeldi, kynferðislega áreitni eða eitthvað annað? Heimildarmenn um þau atvik sem greint hefur verið frá undanfarið eru annað hvort nafnlausir eða þá að reist er á frásögn einstaklings sem hefur frásögnina eftir öðrum einstaklingi (e. hearsay). Jafnframt er óljóst hvenær meint brot áttu sér stað en nákvæmni í þeim efnum er að lágmarki æskileg, meðal annars vegna þess að séra Friðrik var nánast orðinn alblindur um miðjan sjötta áratug 20. aldar (um dapra sjón séra Friðriks, sjá til dæmis Morgunblaðið, 24. maí 1958, bls. 14). Mat á einstökum frásögnum í máli séra Friðriks Það er vandasamt að meta trúverðugleika frásagna um meint brot séra Friðriks. Tökum sem dæmi svohljóðandi ummæli Guðmundar Magnússonar sagnfræðings, höfundar nýútgefinnar bókar um séra Friðrik, sem hann setti fram í sjónvarpsþættinum Kiljunni 25. október síðastliðinn: „...að það gaf sig fram við mig, óvænt, sem sagt maður á áttræðisaldri sem hafði verið í KFUM sem strákur og hann sagði mér sögu af því að hann var tekinn og leiddur útaf samkomu KFUM og á fund Friðriks sem þá er orðinn mjög aldraður og sjóndapur og svo framvegis og lendir í því að vera þar inni í stofu hans einn og veit ekkert hvað er að gerast og Friðrik fer að kjassa hann og káfa á honum öllum á mjög ósæmilegan hátt og honum er mjög brugðið og þetta er minning sem hann hefur aldrei losnað við...“ Það sem er umhugsunarvert við þessa frásögn, út frá sönnun, er að sá sem segir frá samskiptum sínum við séra Friðrik er ónafngreindur og miðað við lýsingu á aldri hans má ætla að séra Friðrik hafi á þeim tíma verið afar sjóndapur, líklegast blindur. Lýsing á atviki sem þessu verður einnig að setja í samhengi við hvað tíðkaðist á þeim tíma sem atburður á að hafa átt sér stað en ekki hvaða mælikvarðar eru núna lagðir til grundvallar. Samandregið, þá er ekki hægt að draga víðtækar ályktanir af þessari einu frásögn. Fullyrðingar hafa verið settar fram um fleiri atvik sem eiga að varpa ljósi á afbrigðilega hegðun séra Friðriks gagnvart drengjum en allar þær fullyrðingar eru byggðar á nafnlausum frásögnum. Það gerir að verkum að næstum útilokað er að staðfesta með sjálfstæðum hætti hvað viðkomandi vitni varð sjálft áskynja. Önnur sönnunargögn en frásagnir sýnast að svo komnu máli ekki hafa þýðingu í máli séra Friðriks. Sem dæmi er ótækt að draga ályktanir um kenndir séra Friðriks vegna tréskurðarmyndar sem hann fékk að gjöf frá Tove Ólafsson. Kjarni málsins er einfaldur. Rannsókn á ásökunum í garð séra Friðriks hefur hingað til verið ófullnægjandi og fyrirliggjandi sönnunargögn um meintar misgjörðir hans eru rýr. Réttast væri að fá hæft fólk, sem hefur reynslu og sérþekkingu á þessu sviði, til að rannsaka málið frekar. Lokaorð Þess grein er rituð vegna þess að ég er orðlaus yfir þeim vinnubrögðum sem hafa hingað til verið viðhöfð vegna ásakana á hendur séra Friðriki Friðrikssyni. Kannski er ég þó mest hugsi yfir því að frekar fátt kunnáttufólk, t.d. á sviði lögfræði og sagnfræði, hefur bent á þann veika grundvöll sem ásakanir á hendur séra Friðriki eru reistar. Að þegja er nefnilega þægilegt í svona máli og þannig fljóta með fjöldanum. En hugleysi í svona máli og þannig umbera skriðuna er ekki til eftirbreytni. Samviskunnar vegna sé ég mig knúinn til að benda á hið augljósa. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Helgi Áss Grétarsson Mál séra Friðriks Friðrikssonar Mest lesið Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson Skoðun Almageddon? Eyþór Kristleifsson Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Óstjórn í húsnæðismálum Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson Skoðun Skoðun Skoðun Nýtanleg verðmætasköpun um allt land Jóhann Frímann Arinbjarnarson skrifar Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Geðrænn vandi barna og ungmenna Eldur S. Kristinsson skrifar Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar Skoðun Eru sumir heppnari en aðrir? Anna Kristín Jensdóttir skrifar Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar Skoðun Sjálfstætt fólk Kristín Linda Jónsdóttir skrifar Skoðun Óstjórn í húsnæðismálum Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Arfur stjórnmálanna 2024 Elvar Eyvindsson skrifar Skoðun Kjósum rétt(indi) fyrir fatlað fólk! Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Frelsi er allra, ekki fárra útvaldra Jón Óskar Sólnes skrifar Skoðun Menntun og tækifæri: Hvað veljum við fyrir Ísland? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Eyðimerkurganga kosningabaráttunnar? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Kjóstu meiri árangur Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hvaða hlekkur ert þú í keðjunni? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Laxeldið verður ekki stöðvað Kristinn H. Gunnarsson skrifar Skoðun Þroskamerki þjóðar Tómas Torfason skrifar Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Var stytting náms til stúdentsprófs í þágu ungmenna? Sigurður E. Sigurjónsson skrifar Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson skrifar Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Sjálfstæðar konur? Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Fullveldinu er fórnað með aðild að Evrópusambandinu Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Endurhugsum dæmið, endurnýtum textíl Guðbjörg Rut Pálmadóttir skrifar Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Um kosningar, gulrætur og verðbólgu Jean-Rémi Chareyre skrifar Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar Sjá meira
Kynferðisbrot gegn börnum eru svívirðileg að almenningsáliti jafnt sem lögum enda við þeim lagðar þungar refsingar. Samúð og samhygð með þolendum slíkra brota er sem betur fer mikil og á að vera það. Þolendur brota af þessu tagi eiga að njóta víðtæks stuðnings samfélagsins. Alvarleiki afbrota breytir þó engu um að rannsaka þarf hvert mál áður en hægt er að komast að niðurstöðu um sekt eða sakleysi þess sem er sakaður um refsiverðan verknað. Þessi skipan í siðuðu samfélagi leiðir meðal annars af þeirri grundvallarreglu að sakborningur skuli talinn saklaus uns sekt er sönnuð. Fáein grundvallaratriði við rannsókn kynferðisbrota gegn börnum Þegar verið er að rannsaka meint kynferðisbrot gegn barni þarf til að mynda að svara eftirfarandi grundvallarspurningum: Hvað gerðist og hvaða einstaklingar komu að atburðarrásinni? Hvenær átti meint brot sér stað? Hversu trúverðugar eru frásagnir þeirra sem að málinu koma? Fyrir utan frásagnir, hvaða önnur sönnunargögn geta varpað ljósi á atburðarrásina? Eftir því sem lengra líður frá meintu broti verður örðugra að færa sönnur á hvað átti sér stað. Það þarf hins vegar ávallt vel þjálfað fagfólk til að rannsaka þessi vandasömu og viðkvæmu mál. Samfara því þarf töluverða reynslu til að meta réttilega hvenær fullnægjandi sönnun um brot liggur fyrir. Rangar sakargiftir í þessum málaflokki eru á engan hátt útilokaðar og má í því sambandi benda á tiltölulega nýlegt dæmi frá Bretlandi. Breskt dæmi um rangar sakargiftir Árið 2014 hóf breska lögreglan rannsókn á ásökunum um að háttsettir menn í samfélaginu hafi með skipulögðum hætti í lok áttunda áratugar og í upphafi níunda áratugar síðustu aldar brotið kynferðislega á ungum drengjum. Fyrrverandi forsætisráðherra Breta, Edward Heath, átti meðal annarra að hafa tekið þátt í þessum barnaníðshring, en hann lést árið 2005. Eftir langa samfellda rannsókn lögreglunnar var komist að þeirri niðurstöðu að ásakanirnar hefðu verið uppspuni frá rótum. Málið var fellt niður í ársbyrjun 2016 og í kjölfarið var dómari á eftirlaunum, Sir Richard Henriques, fenginn til að skrifa skýrslu um vinnubrögð lögreglunnar í málinu. Sú skýrsla kom út í nóvember 2016 og þremur árum síðar voru mikilvægustu kaflar hennar gerðir opinberir í heild sinni, sjá hér. Þennan hluta skýrslunnar var unnt að birta í heild sinni vegna þess að sá sem fyrst kom fram með ásakanirnar, Carl Beech, hafði meðal annars verið sakfelldur fyrir rangar sakargiftir. Niðurstaða dómarans fyrrverandi var að brotalamir hefðu verið á lögreglurannsókninni og hún hefði dregist úr hófi fram með tilheyrandi tjóni fyrir alla sem bendlaðir voru við rannsóknina, þar á meðal hafði málið skaðleg áhrif á arfleifð Edward Heath, fyrrverandi forsætisráðherra Breta. Staða sönnunar í máli séra Friðriks Friðrikssonar Séra Friðrik Friðriksson fæddist árið 1868 og dó árið 1961. Minning séra Friðriks skipar mikilvægan sess í hugum margra vegna þess mannræktar- og félagsmálastarfs sem hann stofnaði til. Fyrir rúmum tveimur mánuðum var séra Friðrik vart umdeildur fyrir verk sín og virðing borin fyrir arfleifð hans en núna virðist sem sagan eigi að vera skrifuð svo að hann hafi „farið yfir mörk í samskiptum við drengi og áreitt þá kynferðislega“, eins og það var orðað í tilkynningu KFUM og KFUK, dagsettri 20. desember 2023. Útlit er sem sagt fyrir að framvegis megi telja að séra Friðrik hafi verið kynferðisafbrotamaður. En hvaða sannanir liggja fyrir um það að séra Friðrik hafi brotið kynferðislega á drengjum? Satt best að segja eru þær takmarkaðar, svo ekki sé fastar að orðið kveðið. Þannig er óljóst hvað á að hafa átt sér stað, það er að segja var um að ræða alvarlegt kynferðisofbeldi, kynferðislega áreitni eða eitthvað annað? Heimildarmenn um þau atvik sem greint hefur verið frá undanfarið eru annað hvort nafnlausir eða þá að reist er á frásögn einstaklings sem hefur frásögnina eftir öðrum einstaklingi (e. hearsay). Jafnframt er óljóst hvenær meint brot áttu sér stað en nákvæmni í þeim efnum er að lágmarki æskileg, meðal annars vegna þess að séra Friðrik var nánast orðinn alblindur um miðjan sjötta áratug 20. aldar (um dapra sjón séra Friðriks, sjá til dæmis Morgunblaðið, 24. maí 1958, bls. 14). Mat á einstökum frásögnum í máli séra Friðriks Það er vandasamt að meta trúverðugleika frásagna um meint brot séra Friðriks. Tökum sem dæmi svohljóðandi ummæli Guðmundar Magnússonar sagnfræðings, höfundar nýútgefinnar bókar um séra Friðrik, sem hann setti fram í sjónvarpsþættinum Kiljunni 25. október síðastliðinn: „...að það gaf sig fram við mig, óvænt, sem sagt maður á áttræðisaldri sem hafði verið í KFUM sem strákur og hann sagði mér sögu af því að hann var tekinn og leiddur útaf samkomu KFUM og á fund Friðriks sem þá er orðinn mjög aldraður og sjóndapur og svo framvegis og lendir í því að vera þar inni í stofu hans einn og veit ekkert hvað er að gerast og Friðrik fer að kjassa hann og káfa á honum öllum á mjög ósæmilegan hátt og honum er mjög brugðið og þetta er minning sem hann hefur aldrei losnað við...“ Það sem er umhugsunarvert við þessa frásögn, út frá sönnun, er að sá sem segir frá samskiptum sínum við séra Friðrik er ónafngreindur og miðað við lýsingu á aldri hans má ætla að séra Friðrik hafi á þeim tíma verið afar sjóndapur, líklegast blindur. Lýsing á atviki sem þessu verður einnig að setja í samhengi við hvað tíðkaðist á þeim tíma sem atburður á að hafa átt sér stað en ekki hvaða mælikvarðar eru núna lagðir til grundvallar. Samandregið, þá er ekki hægt að draga víðtækar ályktanir af þessari einu frásögn. Fullyrðingar hafa verið settar fram um fleiri atvik sem eiga að varpa ljósi á afbrigðilega hegðun séra Friðriks gagnvart drengjum en allar þær fullyrðingar eru byggðar á nafnlausum frásögnum. Það gerir að verkum að næstum útilokað er að staðfesta með sjálfstæðum hætti hvað viðkomandi vitni varð sjálft áskynja. Önnur sönnunargögn en frásagnir sýnast að svo komnu máli ekki hafa þýðingu í máli séra Friðriks. Sem dæmi er ótækt að draga ályktanir um kenndir séra Friðriks vegna tréskurðarmyndar sem hann fékk að gjöf frá Tove Ólafsson. Kjarni málsins er einfaldur. Rannsókn á ásökunum í garð séra Friðriks hefur hingað til verið ófullnægjandi og fyrirliggjandi sönnunargögn um meintar misgjörðir hans eru rýr. Réttast væri að fá hæft fólk, sem hefur reynslu og sérþekkingu á þessu sviði, til að rannsaka málið frekar. Lokaorð Þess grein er rituð vegna þess að ég er orðlaus yfir þeim vinnubrögðum sem hafa hingað til verið viðhöfð vegna ásakana á hendur séra Friðriki Friðrikssyni. Kannski er ég þó mest hugsi yfir því að frekar fátt kunnáttufólk, t.d. á sviði lögfræði og sagnfræði, hefur bent á þann veika grundvöll sem ásakanir á hendur séra Friðriki eru reistar. Að þegja er nefnilega þægilegt í svona máli og þannig fljóta með fjöldanum. En hugleysi í svona máli og þannig umbera skriðuna er ekki til eftirbreytni. Samviskunnar vegna sé ég mig knúinn til að benda á hið augljósa. Höfundur er lögfræðingur.
Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar
Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar
Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar
Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar