Viljum við frjáls­hyggju?

Frjálshyggjan var kölluð gamalfrjálshyggja á millistríðsárunum og hafði mjög svo neikvæða merkingu og þangað skyldi aldrei farið aftur með þjóðfélagsþróunina. Nú heitir þessi sama hugmyndafræði nýfrjálshyggja og við erum aftur sokkin á kaf í hana þökk sé óheftuðum kapítalisma síðustu áratuga. Nýfrjálshyggjan, hugmyndafræði sem hefur mótað hagstjórn og samfélagsgerð flestra ríkja frá lokum 20. aldar, leggur áherslu á markaðsfrelsi, einkavæðingu, niðurskurð opinberra útgjalda og einstaklingshyggju. Þrátt fyrir að þessi stefna hafi í fyrstu verið kynnt sem lausn við efnahagslegum vandamálum, hefur hún valdið djúpstæðum neikvæðum áhrifum á samfélög víða um heim. Hún brýtur niður samfélagsgerð með því að veikja samstöðu, auka ójöfnuð og grafa undan grunnstoðum samfélagsins.

Eitt helsta einkenni nýfrjálshyggjunnar er áherslan á einkavæðingu og niðurskurð í velferðarkerfum. Þegar opinber þjónusta, eins og heilbrigðis- og menntakerfi, er skorin niður eða færð í hendur einkaaðila, verða afleiðingarnar oft skelfilegar fyrir þá sem minnst hafa á milli handanna. Þetta veldur því að ójöfnuður eykst, þar sem velstæðir geta keypt sér aðgang að gæðum, á meðan fátækir eru skildir eftir. Þar með veikist grunnur samfélagslegs samtryggingar, og einstaklingar verða meira háðir eigin fjárhag en sameiginlegum úrræðum. Þetta dregur úr samkennd og brýtur niður félagslega samstöðu.

Áherslan á markaðsfrelsi hefur einnig í för með sér aukin óstöðugleika á vinnumarkaði. Með minni reglusetningu og áherslu á „sveigjanleika“ eiga starfsmenn á hættu að missa stöðugleika í starfi, missa réttindi og verða fyrir lakari kjörum. Þetta leiðir til meiri óöryggis meðal vinnandi fólks og veldur streitu og álagi, sem grefur undan félagslegum tengslum og heilsu. Í stað þess að sjá vinnu sem stöðugan grunn fyrir lífsgæði, er hún orðin óöruggur þáttur í lífi margra.

Auk þess hefur nýfrjálshyggjan haft áhrif á pólitískt landslag með því að veikja lýðræðislegar stofnanir og auka vægi fyrirtækja í ákvarðanatöku. Þegar efnahagslegar ákvarðanir eru færðar úr höndum kjörinna fulltrúa til markaðsafla og stórfyrirtækja, minnkar traust almennings á stjórnmálakerfinu. Þetta leiðir til þess að almenningur upplifir sig áhrifalausan gagnvart kerfinu, sem eykur sundrungu og óánægju.

Að lokum brýtur nýfrjálshyggjan niður siðferðilegan grunn samfélagsins með því að upphefja einstaklingshyggju á kostnað samábyrgðar. Þegar áherslan er lögð á eigin hagsmuni fram yfir þá sameiginlegu, veikist tilfinningin fyrir samfélagslegri ábyrgð. Samfélög, sem áður byggðust á samvinnu og gagnkvæmri hjálp, verða brotakenndari og andrúmsloft samkeppni leysir af hólmi samstöðu.

Nýfrjálshyggjan, með áherslu sinni á markaðsvæðingu, einstaklingshyggju og niðurskurð samfélagslegra stoða, hefur því leitt til versnandi félagslegra, efnahagslegra og siðferðilegra aðstæðna í mörgum samfélögum. Hún skilur eftir sig brotin samfélög þar sem ójöfnuður, sundrung og vantraust ríkja.

Í komandi kosningum ber því að varast flokka á hægri vængnum, Sjálfstæðisflokk, Miðflokk og Viðreisn og miðjuflokkar eins og Framsóknarflokkurinn og Flokkur fólksins eru Vísir til þess að hoppa í sæng með hægri flokkunum fái þeir tækifæri til þess. Samfylkingin og Píratar hafa margt gott á sinni stefnuskrá en þurfa aðhald frá vinstri. Eini flokkurinn sem býður fram í þessum kosningum og hefur góðan möguleika á að ná mönnum inn á þing er Sósíalistaflokkur Íslands þar sem Sanna Magdalena Mörtudóttir er í forystu.

Höfundur er sósíalisti.