Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar 9. maí 2025 00:11 Samfélagstúlkun raddmála er sennilega algengasta túlkun í heimi og snýst um samtalstúlkun þar sem heyrandi innflytjendur, sem ekki tala þjóðartunguna (íslensku í okkar tilviki) og innlendir sérfræðingar og þjónustuaðilar þurfa að eiga nauðsynleg samskipti, til dæmis á heilsugæslum, hjá félagsþjónustum, á foreldrafundum skóla og svo framvegis. Tilgangur samfélagstúlkunar er að skapa skilning, að gera samtalið mögulegt. Samkvæmt íslenskum lögum er innflytjendum tryggð túlkun í ýmsum þjónustukerfum og má þar helst nefna dóms-, heilbrigðis-, félags- og menntakerfið. Hérlendis fer fram mjög mikil túlkun og ætla má að flest fólk sem starfar í þjónustu við almenning noti túlkaþjónustu, jafnvel oft á dag, alla daga. Það er tiltölulega nýtt ástand en það er eðlilegur þáttur í að samfélagið hefur þróast hratt frá því að vera mjög einsleitt í að vera fjölmenningarsamfélag þar sem hátt á annað hundrað tungumál eru töluð. Túlkun er erfitt starf og túlkar eru ekki gangandi orðabækur, eins og fólk virðist gjarnan halda. Túlkun krefst góðrar færni í tveimur tungumálum og mikillar þjálfunar. Fólk sem ekki hefur prófað að túlka á oft erfitt með að gera sér grein fyrir því hversu flókið ferli túlkun er, en það eru að minnsta kosti 8 mismunandi hugrænar aðgerðir fólgnar í túlkun og aldrei færri en tvær þeirra í gangi samtímis. „Heyrðu, þú talar pólsku, viltu ekki bara túlka fyrir mig?“ Hérlendis er gríðarlegur skortur á túlkum með menntun í túlkun, þó það hafi reyndar lagast nokkuð, sérstaklega síðan símenntunarstöðvarnar – að frumkvæði Mímis – hófu kennslu árið 2020. Þau námskeið eru stutt og þeim lýkur án prófs. Háskóli Íslands útskrifar samfélagstúlka úr 60 eininga námi á BA-stigi, þar sem túlkar öðlast aukna færni og fagmennsku, en aðsókn hefur litast af því að fyrirhöfnin skilar sér ekki endilega í formi fleiri eða betri verkefna eða hærri launa eftir útskrift. Þetta er mjög bagalegt því menntun er forsenda fagmennsku. Við ættum ekki að sætta okkur við neitt annað en háskólamenntaða túlka. Gerðar eru kröfur um fagmennsku opinberra starfsmanna. Læknir fær til dæmis ekki lækningaleyfi nema eftir um það bil áratugs langt háskólanám með mikilli verklegri þjálfun og ítrekuðum prófum. Hérlendis eru ekki gerðar kröfur um almenna menntun túlka – ekki stúdentspróf og ekki einu sinni grunnskólapróf – og ekki heldur um að þeir hafi menntun í túlkun sem fagi. Á okkur í alvöru að finnast ásættanlegt að það sem hinn hámenntaði læknir eða sérfræðingur hefur að segja hljómi kannski eins og hann viti varla sínu viti, af því að ekki er gerð krafa um að túlkurinn hans sé með menntun í sínu fagi? Hvers vegna er aðeins ætlast til þess að þjónustuveitendur séu menntaðir en ekki túlkarnir þeirra? Í mínum huga eru það misvísandi skilaboð um þá þjónustu sem opinberar stofnanir eiga að veita: er í lagi að eingöngu íslenskumælandi þjónustuþegum hins opinbera sé tryggð fagleg þjónusta en hjá öðrum (þ.e. innflytjendum) sé það tilviljun, bara heppni í túlkahappdrættinu? Ég mæli með að hérlendis verði, að erlendri fyrirmynd, komið á fót opinberri skrá yfir túlka sem hafa uppfyllt ákveðin hæfnisskilyrði og að hið opinbera taki stefnumótandi ákvörðun um að sætta sig ekki við að notaðir yrðu óskráðir og ómenntaðir túlkar, að túlkar með góða menntun yrðu látnir ganga fyrir um verkefni og þeir fengju umbun samkvæmt því. Við þurfum að ná í skottið á okkur Mig grunar að opinberar stofnanir hafi ekki alltaf fengið fjármagn til móts við aukna þörf fyrir túlkun. Ef svo er, hafa þær þurft að færa fjármuni frá eiginlegu lögbundna hlutverki sínu til að greiða kostnað við túlkun. Þetta þarf að leiðrétta svo hvorugt íþyngi hinu. Okkur ber skylda til að túlka, bæði samkvæmt íslenskum lögum og alþjóðasamningum. Á meðan Íslendingar standa ekki margfalt betur að íslenskukennslu fyrir innflytjendur en gert er, er auk þess tómt mál að tala um að sleppa túlkun, eins og leikmenn hafa lagt til. Það væri að spara aurinn og henda krónunni, þar sem mistök vegna misskilnings í samskiptum á báða bóga geta verið óheyrilega kostnaðarsöm í krónum talið og valdið mikilli mannlegri þjáningu að óþörfu. Túlkun er ekki kostnaðarsöm ef hún er skoðuð í heildrænu samhengi. Íslenskt hagkerfi nýtur góðs af aðflutningi fólks og það er eðlilegt að hluti af þeim ágóða fari í að túlka fyrir þetta sama fólk. Það er í tísku árið 2025 að tala um innviðaskuld. Við erum langt á eftir þeim þjóðum sem við viljum bera okkur saman við hvað varðar tölfræðilegt efni og gagnasöfnun um túlkun á Íslandi, varðandi lagasetningu, fyrirkomulag útboða og meðferð opinberra fjármuna, túlkaskrá, gæðastjórnun og gæðaeftirlit, kröfur um menntun túlka, tilboð um menntun til túlka, menntun þjónustuveitenda í vinnu með túlkum, hvað varðar réttindi túlka á vinnumarkaði og launamál þeirra – en þau eru ekki gagnsæ eins og er – og síðast en ekki síst hvað varðar rannsóknir og alþjóðlegt samstarf. Það vantar mælaborð og það vantar yfirsýn. Ráðuneyti óskast Mér finnst ég skynja á þjónustuveitendum að við séum að verða komin að ákveðnum þolmörkum, meðal annars vegna ofantalinna atriða, og að mál sé að taka heildstæða ábyrgð á fyrirkomulagi túlkunar hérlendis. Til þess þarf pólitískan vilja. Ég skora á stjórnmálafólk að vinna fagmennsku í samfélagstúlkun á Íslandi brautargengi. Slíkt stuðlar að inngildingu íbúa af fjölbreyttum uppruna og árangursríkum samskiptum í okkar fjölmenningarlega nútímasamfélagi. Þrátt fyrir gríðarlega aukningu á umfangi túlkunar undanfarin ár hefur mér vitanlega ekkert eitt ráðuneyti tekið ábyrgð á túlkun sem slíkri og haft forystu um að vinda upp slakann. Ég lýsi hér með eftir ráðuneyti sem tekur túlkunarmálin að sér af alvöru. Í því felst að ráða sérfræðinga á sviði túlkunarfræða til starfa í ráðuneytið til að móta faglega og heildræna stefnu Íslands um túlkunarmál byggða á þekkingu, að tryggja fjármagn til að framkvæma þá stefnu og fylgja henni eftir þar til staðan er orðin ásættanleg, einnig að viðhalda síðan ásættanlegu ástandi til frambúðar þannig að okkur sé sómi að. Þetta er ekki átaksverkefni með lokadagsetningu, því túlkunin er ekkert að fara. Höfundur kennir samfélagstúlkun við símenntunarstöðvar um land allt og við Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Innflytjendamál Mest lesið Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson Skoðun Á uppgjör frá TR að koma eldri borgurum á óvart? Björn Snæbjörnsson Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas Skoðun Skoðun Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun #blessmeta – þriðja grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir skrifar Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Spólum til baka Snævar Ingi Sveinsson skrifar Skoðun Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Að vera fatlaður á Íslandi er full vinna Birna Ösp Traustadóttir skrifar Skoðun Sæluríkið Ísland Einar Helgason skrifar Skoðun Áskorun til Alþingis: Tryggið almannahagsmuni - afnemið samkeppnisundanþágu afurðastöðvanna Benedikt S. Benediktsson,Breki Karlsson,Halla Gunnarsdóttir,Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Stormurinn gegn stóðhryssunni Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Kallið þið þetta fjölbreytni? Hermann Borgar Jakobsson skrifar Sjá meira
Samfélagstúlkun raddmála er sennilega algengasta túlkun í heimi og snýst um samtalstúlkun þar sem heyrandi innflytjendur, sem ekki tala þjóðartunguna (íslensku í okkar tilviki) og innlendir sérfræðingar og þjónustuaðilar þurfa að eiga nauðsynleg samskipti, til dæmis á heilsugæslum, hjá félagsþjónustum, á foreldrafundum skóla og svo framvegis. Tilgangur samfélagstúlkunar er að skapa skilning, að gera samtalið mögulegt. Samkvæmt íslenskum lögum er innflytjendum tryggð túlkun í ýmsum þjónustukerfum og má þar helst nefna dóms-, heilbrigðis-, félags- og menntakerfið. Hérlendis fer fram mjög mikil túlkun og ætla má að flest fólk sem starfar í þjónustu við almenning noti túlkaþjónustu, jafnvel oft á dag, alla daga. Það er tiltölulega nýtt ástand en það er eðlilegur þáttur í að samfélagið hefur þróast hratt frá því að vera mjög einsleitt í að vera fjölmenningarsamfélag þar sem hátt á annað hundrað tungumál eru töluð. Túlkun er erfitt starf og túlkar eru ekki gangandi orðabækur, eins og fólk virðist gjarnan halda. Túlkun krefst góðrar færni í tveimur tungumálum og mikillar þjálfunar. Fólk sem ekki hefur prófað að túlka á oft erfitt með að gera sér grein fyrir því hversu flókið ferli túlkun er, en það eru að minnsta kosti 8 mismunandi hugrænar aðgerðir fólgnar í túlkun og aldrei færri en tvær þeirra í gangi samtímis. „Heyrðu, þú talar pólsku, viltu ekki bara túlka fyrir mig?“ Hérlendis er gríðarlegur skortur á túlkum með menntun í túlkun, þó það hafi reyndar lagast nokkuð, sérstaklega síðan símenntunarstöðvarnar – að frumkvæði Mímis – hófu kennslu árið 2020. Þau námskeið eru stutt og þeim lýkur án prófs. Háskóli Íslands útskrifar samfélagstúlka úr 60 eininga námi á BA-stigi, þar sem túlkar öðlast aukna færni og fagmennsku, en aðsókn hefur litast af því að fyrirhöfnin skilar sér ekki endilega í formi fleiri eða betri verkefna eða hærri launa eftir útskrift. Þetta er mjög bagalegt því menntun er forsenda fagmennsku. Við ættum ekki að sætta okkur við neitt annað en háskólamenntaða túlka. Gerðar eru kröfur um fagmennsku opinberra starfsmanna. Læknir fær til dæmis ekki lækningaleyfi nema eftir um það bil áratugs langt háskólanám með mikilli verklegri þjálfun og ítrekuðum prófum. Hérlendis eru ekki gerðar kröfur um almenna menntun túlka – ekki stúdentspróf og ekki einu sinni grunnskólapróf – og ekki heldur um að þeir hafi menntun í túlkun sem fagi. Á okkur í alvöru að finnast ásættanlegt að það sem hinn hámenntaði læknir eða sérfræðingur hefur að segja hljómi kannski eins og hann viti varla sínu viti, af því að ekki er gerð krafa um að túlkurinn hans sé með menntun í sínu fagi? Hvers vegna er aðeins ætlast til þess að þjónustuveitendur séu menntaðir en ekki túlkarnir þeirra? Í mínum huga eru það misvísandi skilaboð um þá þjónustu sem opinberar stofnanir eiga að veita: er í lagi að eingöngu íslenskumælandi þjónustuþegum hins opinbera sé tryggð fagleg þjónusta en hjá öðrum (þ.e. innflytjendum) sé það tilviljun, bara heppni í túlkahappdrættinu? Ég mæli með að hérlendis verði, að erlendri fyrirmynd, komið á fót opinberri skrá yfir túlka sem hafa uppfyllt ákveðin hæfnisskilyrði og að hið opinbera taki stefnumótandi ákvörðun um að sætta sig ekki við að notaðir yrðu óskráðir og ómenntaðir túlkar, að túlkar með góða menntun yrðu látnir ganga fyrir um verkefni og þeir fengju umbun samkvæmt því. Við þurfum að ná í skottið á okkur Mig grunar að opinberar stofnanir hafi ekki alltaf fengið fjármagn til móts við aukna þörf fyrir túlkun. Ef svo er, hafa þær þurft að færa fjármuni frá eiginlegu lögbundna hlutverki sínu til að greiða kostnað við túlkun. Þetta þarf að leiðrétta svo hvorugt íþyngi hinu. Okkur ber skylda til að túlka, bæði samkvæmt íslenskum lögum og alþjóðasamningum. Á meðan Íslendingar standa ekki margfalt betur að íslenskukennslu fyrir innflytjendur en gert er, er auk þess tómt mál að tala um að sleppa túlkun, eins og leikmenn hafa lagt til. Það væri að spara aurinn og henda krónunni, þar sem mistök vegna misskilnings í samskiptum á báða bóga geta verið óheyrilega kostnaðarsöm í krónum talið og valdið mikilli mannlegri þjáningu að óþörfu. Túlkun er ekki kostnaðarsöm ef hún er skoðuð í heildrænu samhengi. Íslenskt hagkerfi nýtur góðs af aðflutningi fólks og það er eðlilegt að hluti af þeim ágóða fari í að túlka fyrir þetta sama fólk. Það er í tísku árið 2025 að tala um innviðaskuld. Við erum langt á eftir þeim þjóðum sem við viljum bera okkur saman við hvað varðar tölfræðilegt efni og gagnasöfnun um túlkun á Íslandi, varðandi lagasetningu, fyrirkomulag útboða og meðferð opinberra fjármuna, túlkaskrá, gæðastjórnun og gæðaeftirlit, kröfur um menntun túlka, tilboð um menntun til túlka, menntun þjónustuveitenda í vinnu með túlkum, hvað varðar réttindi túlka á vinnumarkaði og launamál þeirra – en þau eru ekki gagnsæ eins og er – og síðast en ekki síst hvað varðar rannsóknir og alþjóðlegt samstarf. Það vantar mælaborð og það vantar yfirsýn. Ráðuneyti óskast Mér finnst ég skynja á þjónustuveitendum að við séum að verða komin að ákveðnum þolmörkum, meðal annars vegna ofantalinna atriða, og að mál sé að taka heildstæða ábyrgð á fyrirkomulagi túlkunar hérlendis. Til þess þarf pólitískan vilja. Ég skora á stjórnmálafólk að vinna fagmennsku í samfélagstúlkun á Íslandi brautargengi. Slíkt stuðlar að inngildingu íbúa af fjölbreyttum uppruna og árangursríkum samskiptum í okkar fjölmenningarlega nútímasamfélagi. Þrátt fyrir gríðarlega aukningu á umfangi túlkunar undanfarin ár hefur mér vitanlega ekkert eitt ráðuneyti tekið ábyrgð á túlkun sem slíkri og haft forystu um að vinda upp slakann. Ég lýsi hér með eftir ráðuneyti sem tekur túlkunarmálin að sér af alvöru. Í því felst að ráða sérfræðinga á sviði túlkunarfræða til starfa í ráðuneytið til að móta faglega og heildræna stefnu Íslands um túlkunarmál byggða á þekkingu, að tryggja fjármagn til að framkvæma þá stefnu og fylgja henni eftir þar til staðan er orðin ásættanleg, einnig að viðhalda síðan ásættanlegu ástandi til frambúðar þannig að okkur sé sómi að. Þetta er ekki átaksverkefni með lokadagsetningu, því túlkunin er ekkert að fara. Höfundur kennir samfélagstúlkun við símenntunarstöðvar um land allt og við Háskóla Íslands.
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar
Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar
Skoðun Áskorun til Alþingis: Tryggið almannahagsmuni - afnemið samkeppnisundanþágu afurðastöðvanna Benedikt S. Benediktsson,Breki Karlsson,Halla Gunnarsdóttir,Ólafur Stephensen skrifar
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun