Innviðaskuldin mikla Grímur Atlason skrifar 26. október 2024 14:17 Í mörg ár hefur það legið fyrir að heilbrigðiskerfið á Íslandi sé í vanda. Það hefur ítrekað verið bent á að í samanburði við þau lönd sem við viljum bera okkur saman við þá séu opinber framlög til heilbrigðismála lægri hér og hafi verið það í áratugi. Síðustu misseri höfum við heyrt fréttir af fráflæðisvanda, biðlistum eftir aðgerðum og miklum erfiðleikum á bráðamóttöku. Því miður eru þetta ekki nýjar fréttir eða nýuppgötvaður vandi: þetta hefur verið svona um árabil. Sorglegar fréttir úr geðheilbrigðiskerfinu undanfarna daga og vikur opinbera neyð á öllum stigum kerfisins. Þessi staða er ekki vegna óheppni eða tilviljunar. Þetta er ákvörðun okkar sem samfélags. Við ákváðum að setja þessi mál ekki ofar á forgangslistann. Heilbrigðismál – innviðaskuld Ef við skoðum opinber útgjöld til heilbrigðismála sem hlutfall af vergri landsframleiðslu (VFL.) sl. 10 ár á Íslandi annars vegar og Danmörku og Svíþjóð hins vegar þá blasir stærsta skýring á stöðunni við. Á meðfylgjandi mynd má sjá þetta hlutfall á Íslandi og í Svíþjóð og Danmörku og einnig hvernig þetta ætti að vera á Íslandi að teknu tilliti til þess að það er hlutfallslega dýrara að reka heilbrigðiskerfi hér vegna smæðar landsins (sjá mynd 1). Mynd 1 - Hlutfall til heilbrigðismála af VLF. gögn frá Hagstofu Íslands, OECD og Danmarks statistik. Á þessari mynd sést að útgjöld Svíþjóðar á þessum áratug í heilbrigðiserfið voru að meðaltali 21,6% hærri en Íslands og útgjöld Danmerkur voru 15,9% hærri. Ef við hefðum tekið tillit til þess hve óhagkvæmt það er að reka heilbrigðiskerfi í jafn litlu landi og Ísland er þá hefðum við sett að meðaltali 31% hærra hlutfall af VLF í heilbrigðiskerfið en við gerðum þennan áratug. Veitið þið athygli að framlag Íslands er að meðtöldu fjármagni sem fer í byggingu nýs Landspítala sem útskýrir aukninguna til málaflokksins sl. fimm ár. Áratugalöng vanræksla okkar þýðir að innviðaskuldin er mörghundruð milljarðar. Á meðfylgjandi mynd má sjá hversu há þessi skuld er sl. 10 ár (sjá mynd 2). Skuld við geðheilbrigðiskerfið samtals. Það gefur augaleið að heilbrigðiskerfið styrkist ekki á meðan það vanfjármagnað um meira en 50 milljarða ár hvert. Geðheilbrigðismál – innviðaskuld Geðheilbrigðismál á Íslandi eru metin um 25% af umfangi heilbrigðiskerfisins. Af heildarupphæð sem sett er í heilbrigðismál fara 4,9% í geðheilbrigðismál. Það segir sig sjálft að þarna vantar mikið upp á. Það er þó ekki þannig að geðheilbrigðismál ætti að fá 25% hluta framlagsins, eins og umfangið segir til um, þar sem margt innan kerfisins er miklu dýrara en t.d. hefðbundin meðferð á geðdeild. Þannig kostar svo dæmi sé tekið nótt á gjörgæslu umtalsvert meira en nótt á deild 33-C. Það er hins vegar ljóst að 4,9% er allt of lítið. Í Svíþjóð og Danmörku er þetta hlutfall í kringum 10-12%. Ef við gefum okkur að hlutfallið ætti að vera 11% og notum sömu aðferð og við útreikningana hér á undan þá er niðurstaðan þessi (sjá mynd 3). Skuld við heilbrigðiskerfið samtals. Sorglegar og alvarlegar afleiðingar Afleiðingar þess að hafa svelt heilbrigðiskerfið um 500 til 552 milljarða og þar af geðheilbrigðiskerfið um 173 til 190 milljarða eru allt um kring. Við sjáum þær m.a. í starfsmannaveltu, mönnunarvanda, flótta úr heilbrigðisstéttum, biðlistum, fráflæðisvanda, þjónustuleysi, læknamistökum og ójöfnuði sem fylgir fjársveltu heilbrigðiskerfi. Afleiðingarnar af fjársvelti geðheilbrigðiskerfisins blasa líka við. Viðvörunaljósin hafa blikkað í mörg ár. Skortur á fagmenntuðu starfsfólki, langir biðlistar, skortur á úrræðum, takmörkuð 1. stigs þjónusta (samfélagsgeðþjónusta) og einsleit 3. stigs þjónusta (spítali), skortur á þjónustu við börn, áhugaleysi fagmenntaðs fólks á að sérhæfa sig á sviðinu, mönnunarvandi, þjónustuskortur heilt yfir, fjöldi alvarlegra atvika, skortur á framþróun og aukin geðlyfjanotkun allra aldurshópa og þá sérstaklega meðal barna og ungs fólks. Þegar stjórnmálamenn mæta núna fyrir kosningar og tromma það upp að hælisleitendur séu stóri vandinn í íslensku samfélagi þá eru þeir að afvegaleiða umræðuna. Það er ekki vegna þeirra sem maður er enn innilokaður á réttargeðdeild fimm árum eftir að læknir mat hann hæfan til að flytja í sérútbúið búsetuúrræði. Það er ekki vegna þeirra að fólk er flutt hreppaflutningum á milli landshluta vegna úrræðaleysis. Það er ekki vegna þeirra sem við látum einkaaðila um að reka vistun fyrir börn í vanda þrátt fyrir alvarlegar ábendingar um ágalla á starfseminni m.a. frá umboðsmanni Alþingis sl. sumar. Það er ekki vegna þeirra að tilkynningar til barnaverndar um börn sem beita ofbeldi jukust um 133% á milli áranna 2016 og 2023 og meiriháttar og stórfelldar líkamsárásir ungmenna jukust um 188% frá 2019 til 2023. Það er ekki vegna þeirra sem bið eftir að komast til geðlæknis er 12 til 18 mánuðir. Það er ekki vegna þeirra að geðdeildum er lokað yfir sumarmánuðina. Það er ekki vegna þeirra sem Stuðlar skertu þjónustu í sumar. Það er ekki vegna þeirra sem helsta dánarorsök ungs fólks er of stór skammtur eða sjálfsvíg. Það er ekki vegna þeirra sem fólk með fíknivanda deyr á biðlistum. Það er ekki vegna þeirra sem börn eru skilin eftir í óboðlegum aðstæðum og aðstandendur þeirra fá ekki aðstoð. Það er ekki vegna þeirra sem biðlisti eftir hjúkrunarheimilum er jafn langur og raun ber vitni. Það er ekki vegna þeirra sem húsnæði geðdeilda á Íslandi er geðfjandsamlegt. Það er ekki vegna þeirra sem geðheilbrigðisþjónusta við fanga er nær engin. Þessi listi er svo miklu, miklu lengri. Þarna má sjá afleiðingar þess að við sem samfélag ákváðum að heilbrigðismál og þá sérstaklega geðheilbrigðismál voru ekki sett í forgang. Stjórnmálamenn hunsuðu 85 þúsund undirskriftir Íslendinga árið 2016, í söfnun sem Kári Stefánsson stóð fyrir, þar sem farið var fram á að útgjöld til heilbrigðismála yrðu 11% af VFL. Þess vegna er staðan svona. Þetta eru staðreyndirnar. Þetta eru afleiðingarnar. Þetta er innviðaskuldin mikla. Höfundur er framkvæmdastjóri landssamtakanna Geðhjálpar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Grímur Atlason Geðheilbrigði Mest lesið Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Afkastadrifin menntun og verðgildi nemenda Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Ég er deildarstjóri í leikskóla Helga Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Draumastarfið Arnfríður Hermannsdóttir skrifar Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Sjá meira
Í mörg ár hefur það legið fyrir að heilbrigðiskerfið á Íslandi sé í vanda. Það hefur ítrekað verið bent á að í samanburði við þau lönd sem við viljum bera okkur saman við þá séu opinber framlög til heilbrigðismála lægri hér og hafi verið það í áratugi. Síðustu misseri höfum við heyrt fréttir af fráflæðisvanda, biðlistum eftir aðgerðum og miklum erfiðleikum á bráðamóttöku. Því miður eru þetta ekki nýjar fréttir eða nýuppgötvaður vandi: þetta hefur verið svona um árabil. Sorglegar fréttir úr geðheilbrigðiskerfinu undanfarna daga og vikur opinbera neyð á öllum stigum kerfisins. Þessi staða er ekki vegna óheppni eða tilviljunar. Þetta er ákvörðun okkar sem samfélags. Við ákváðum að setja þessi mál ekki ofar á forgangslistann. Heilbrigðismál – innviðaskuld Ef við skoðum opinber útgjöld til heilbrigðismála sem hlutfall af vergri landsframleiðslu (VFL.) sl. 10 ár á Íslandi annars vegar og Danmörku og Svíþjóð hins vegar þá blasir stærsta skýring á stöðunni við. Á meðfylgjandi mynd má sjá þetta hlutfall á Íslandi og í Svíþjóð og Danmörku og einnig hvernig þetta ætti að vera á Íslandi að teknu tilliti til þess að það er hlutfallslega dýrara að reka heilbrigðiskerfi hér vegna smæðar landsins (sjá mynd 1). Mynd 1 - Hlutfall til heilbrigðismála af VLF. gögn frá Hagstofu Íslands, OECD og Danmarks statistik. Á þessari mynd sést að útgjöld Svíþjóðar á þessum áratug í heilbrigðiserfið voru að meðaltali 21,6% hærri en Íslands og útgjöld Danmerkur voru 15,9% hærri. Ef við hefðum tekið tillit til þess hve óhagkvæmt það er að reka heilbrigðiskerfi í jafn litlu landi og Ísland er þá hefðum við sett að meðaltali 31% hærra hlutfall af VLF í heilbrigðiskerfið en við gerðum þennan áratug. Veitið þið athygli að framlag Íslands er að meðtöldu fjármagni sem fer í byggingu nýs Landspítala sem útskýrir aukninguna til málaflokksins sl. fimm ár. Áratugalöng vanræksla okkar þýðir að innviðaskuldin er mörghundruð milljarðar. Á meðfylgjandi mynd má sjá hversu há þessi skuld er sl. 10 ár (sjá mynd 2). Skuld við geðheilbrigðiskerfið samtals. Það gefur augaleið að heilbrigðiskerfið styrkist ekki á meðan það vanfjármagnað um meira en 50 milljarða ár hvert. Geðheilbrigðismál – innviðaskuld Geðheilbrigðismál á Íslandi eru metin um 25% af umfangi heilbrigðiskerfisins. Af heildarupphæð sem sett er í heilbrigðismál fara 4,9% í geðheilbrigðismál. Það segir sig sjálft að þarna vantar mikið upp á. Það er þó ekki þannig að geðheilbrigðismál ætti að fá 25% hluta framlagsins, eins og umfangið segir til um, þar sem margt innan kerfisins er miklu dýrara en t.d. hefðbundin meðferð á geðdeild. Þannig kostar svo dæmi sé tekið nótt á gjörgæslu umtalsvert meira en nótt á deild 33-C. Það er hins vegar ljóst að 4,9% er allt of lítið. Í Svíþjóð og Danmörku er þetta hlutfall í kringum 10-12%. Ef við gefum okkur að hlutfallið ætti að vera 11% og notum sömu aðferð og við útreikningana hér á undan þá er niðurstaðan þessi (sjá mynd 3). Skuld við heilbrigðiskerfið samtals. Sorglegar og alvarlegar afleiðingar Afleiðingar þess að hafa svelt heilbrigðiskerfið um 500 til 552 milljarða og þar af geðheilbrigðiskerfið um 173 til 190 milljarða eru allt um kring. Við sjáum þær m.a. í starfsmannaveltu, mönnunarvanda, flótta úr heilbrigðisstéttum, biðlistum, fráflæðisvanda, þjónustuleysi, læknamistökum og ójöfnuði sem fylgir fjársveltu heilbrigðiskerfi. Afleiðingarnar af fjársvelti geðheilbrigðiskerfisins blasa líka við. Viðvörunaljósin hafa blikkað í mörg ár. Skortur á fagmenntuðu starfsfólki, langir biðlistar, skortur á úrræðum, takmörkuð 1. stigs þjónusta (samfélagsgeðþjónusta) og einsleit 3. stigs þjónusta (spítali), skortur á þjónustu við börn, áhugaleysi fagmenntaðs fólks á að sérhæfa sig á sviðinu, mönnunarvandi, þjónustuskortur heilt yfir, fjöldi alvarlegra atvika, skortur á framþróun og aukin geðlyfjanotkun allra aldurshópa og þá sérstaklega meðal barna og ungs fólks. Þegar stjórnmálamenn mæta núna fyrir kosningar og tromma það upp að hælisleitendur séu stóri vandinn í íslensku samfélagi þá eru þeir að afvegaleiða umræðuna. Það er ekki vegna þeirra sem maður er enn innilokaður á réttargeðdeild fimm árum eftir að læknir mat hann hæfan til að flytja í sérútbúið búsetuúrræði. Það er ekki vegna þeirra að fólk er flutt hreppaflutningum á milli landshluta vegna úrræðaleysis. Það er ekki vegna þeirra sem við látum einkaaðila um að reka vistun fyrir börn í vanda þrátt fyrir alvarlegar ábendingar um ágalla á starfseminni m.a. frá umboðsmanni Alþingis sl. sumar. Það er ekki vegna þeirra að tilkynningar til barnaverndar um börn sem beita ofbeldi jukust um 133% á milli áranna 2016 og 2023 og meiriháttar og stórfelldar líkamsárásir ungmenna jukust um 188% frá 2019 til 2023. Það er ekki vegna þeirra sem bið eftir að komast til geðlæknis er 12 til 18 mánuðir. Það er ekki vegna þeirra að geðdeildum er lokað yfir sumarmánuðina. Það er ekki vegna þeirra sem Stuðlar skertu þjónustu í sumar. Það er ekki vegna þeirra sem helsta dánarorsök ungs fólks er of stór skammtur eða sjálfsvíg. Það er ekki vegna þeirra sem fólk með fíknivanda deyr á biðlistum. Það er ekki vegna þeirra sem börn eru skilin eftir í óboðlegum aðstæðum og aðstandendur þeirra fá ekki aðstoð. Það er ekki vegna þeirra sem biðlisti eftir hjúkrunarheimilum er jafn langur og raun ber vitni. Það er ekki vegna þeirra sem húsnæði geðdeilda á Íslandi er geðfjandsamlegt. Það er ekki vegna þeirra sem geðheilbrigðisþjónusta við fanga er nær engin. Þessi listi er svo miklu, miklu lengri. Þarna má sjá afleiðingar þess að við sem samfélag ákváðum að heilbrigðismál og þá sérstaklega geðheilbrigðismál voru ekki sett í forgang. Stjórnmálamenn hunsuðu 85 þúsund undirskriftir Íslendinga árið 2016, í söfnun sem Kári Stefánsson stóð fyrir, þar sem farið var fram á að útgjöld til heilbrigðismála yrðu 11% af VFL. Þess vegna er staðan svona. Þetta eru staðreyndirnar. Þetta eru afleiðingarnar. Þetta er innviðaskuldin mikla. Höfundur er framkvæmdastjóri landssamtakanna Geðhjálpar.
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun
Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar
Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun